PL EN
MISCELLANEA
Kruchy luksus. Dwa niezwykłe rzymskie naczynia szklane z Czarnówka na Pomorzu Wschodnim
 
Więcej
Ukryj
1
Katedra Prahistorii, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Polska
 
2
Dział Epoki Żelaza, Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Polska
 
 
Data nadesłania: 05-05-2022
 
 
Data ostatniej rewizji: 18-06-2022
 
 
Data akceptacji: 05-07-2022
 
 
Data publikacji online: 20-10-2022
 
 
Data publikacji: 31-12-2022
 
 
Autor do korespondencji
Jan Schuster   

Katedra Prahistorii, Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, G. Narutowicza 65, 90–131, Łódź, Polska
 
 
Wiadomości Archeologiczne 2022;LXXIII(73):131-156
 
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
W 2015 roku w Czarnówku na Pomorzu Wschodnim odkryto dwa wyjątkowe rzymskie naczynia szklane. Stanowisko – duże, liczące ponad 2000 grobów cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich – położone jest na nadzalewowym tarasie rzeki Łeby w pobliżu Lęborka, ok. 25 km od dzisiejszego wybrzeża Bałtyku (Ryc. 1).

Obok przeciętnie lub ubogo wyposażonych grobów ciałopalnych i inhumacyjnych odkryto tam kilka obiektów kultury wielbarskiej, które ze względu na bogate wyposażenie określić można mianem „książęcych”. Należy do nich także obiekt 1793 – grób z pochówkiem inhumacyjnym złożonym w trumnie kłodowej. Bezpośrednio nad tym obiektem stał budynek, którego betonowa płyta fundamentowa nakrywała i, paradoksalnie, ochraniała sam grób, mimo iż podczas prac budowalnych zapewne zniszczono najwyższe warstwy jego wypełniska. Zachowany strop grobu odsłonięto na głębokości ok. 40‒50 cm poniżej dzisiejszego poziomu gruntu. Zorientowana po osi N-S jama grobowa naruszona została przez starożytny wkop wtórny, który niemal całkowicie zniszczył jej centralną i południową część. We wkopie znaleziono fragmenty ceramiki, zapinkę ze stopu miedzi, kilka paciorków szklanych i bursztynowych, przęślik gliniany i fragment igły/szpili ze stopu miedzi, a także niewielkie skupisko przepalonych kości ludzkich (być może kobiety); na dnie jamy, na krawędzi trumny kłodowej leżał trójwarstwowy grzebień z poroża i kolejny przęślik. Wkop zawalono trzema dużymi głazami i kilkunastoma mniejszymi kamieniami, które pierwotnie mogły zalegać w górnych warstwach wypełniska właściwej jamy grobowej (Ryc. 2:A–C).

Oba naczynia szklane ‒ puchar na nóżce i butla w kształcie ryby – odsłonięto w północnej, nienaruszonej części jamy grobowej. Obok nich stały dwa lepione ręcznie naczynia gliniane, na S od nich leżała srebrna zapinka oraz kilka paciorków szklanych i bursztynowych. Odkryte tu in situ ułamki szkliwa zębów wskazują, że zwłoki skierowane były głową na północ (Ryc. 2:D).

Naczynia z obiektu 1793 są znaleziskami wyjątkowymi, tak z uwagi na ich klasę i rzadkość występowania podobnych wyrobów, jak i fakt, iż są pierwszymi naczyniami swoich typów odkrytymi w środkowo- i północnoeuropejskim Barbaricum.

Szklany puchar na nóżce wzoru Isings 86 (Ryc. 3) wykonany jest w technice swobodnego dmuchania. Bezbarwne szkło, pierwotnie przejrzyste, zmętniało pod wpływem chemicznych procesów glebowych. Krawędź jest wychylona na zewnątrz a niemal cylindryczny korpus zwęża się ku dołowi. Pod wylewem korpus naczynia okala nitka z półprzejrzystego szkła niebieskiego. Główną dekorację stanowi fryz złożony z sześciu białych (nieprzezroczystych) i sześciu niebieskich (półprzezroczystych) aplikowanych aplikacji w kształcie ptaków wodnych, wykonanych ze spłaszczonych szklanych kęsów, ułożonych w ukośnych rzędach (na przemian niebieskich i białych). Ptaki zostały spłaszczone narzędziem o kratkowanej powierzchni. Pod tym fryzem znajduje się rząd czterech ornamentów z falistej nitki – trzech niebieskich i jednego białego. Wysokość naczynia wynosi 22,4 cm, średnica wylewu 9,0 cm, średnica stopki 7,3 cm; naczynie ma pojemność ok. 1,0–1,1 l. Drugie naczynie to butla w kształcie ryby wzoru Isings 95a (Ryc. 4), także wykonana w technice swobodnego dmuchania. Szkło jest jasnozielone, półprzezroczyste, miejscami z liniami małych pęcherzyków powietrza. Ogon ryby, wykonany poprzez spłaszczenie szkła szczypcami lub podobnym narzędziem, jest lekko wygięty ku górze. W okrągłym pyszczku znajduje się otwór; nieznaczny, pierwotny odprysk szkła w tym miejscu jest ‒ poza utratą czubka piątego ząbka płetwy grzbietowej ‒ jedynym uszkodzeniem naczynia. Białe faliste nitki z nieprzezroczystego szkła (trzy po lewej stronie, cztery po prawej) wyobrażają skrzela, z takiego samego szkła sporządzono długą płetwę grzbietową i małe płetwy: piersiową, brzuszną i odbytową, zaś oczy w postaci półkulistych guzków – ze spiralnie wymieszanego niebieskiego szkła przezroczystego i czerwonego nieprzezroczystego. Długość naczynia 22,3 cm, największa szerokość 5,8 cm, wysokość (bez płetw) 6,7 cm, waga 129 g; naczynie ma pojemność ok. 225 ml.

Oba naczynia zdobione są nakładanymi szklanymi nitkami, należą więc do dużej grupy tzw. snake-thread glass (Germ. Schlangenfadengläser). Na ziemiach polskich grupa ta najczęściej reprezentowana jest przez puchary typu Eggers 189. Przyjmuje się, że technika zdobienia nitkami wężowatymi wywodzi się ze Wschodu, skąd pod koniec II lub na początku III wieku CE zapożyczona została przez rzemieślników szklarskich działających w na Zachodzie. Naczynia szklane z wężowatymi nitkami z (południowo-) wschodniego regionu Morza Śródziemnego są w większości bezbarwne lub zielonkawe, a ich aplikacje nie odbiegają kolorem od szkła bazowego. Druga grupa snake-thread glasses pochodzi z prowincji Germania inferior, gdzie prześledzić można ich ewolucję od naczyń bezbarwnych z takimi samymi nitkami do naczyń bezbarwnych, ale dekorowanych nitkami kolorowymi; często nitki tych naczyń są karbowane. Trzeci zespół naczyń z nitkami wężowatymi tworzą szkła z Panonii (Ryc. 13). Szkło bazowe i aplikacje naczyń tej grupy są często bezbarwne lub zielonkawe, ale zdarzają się też nitki niebieskie i białe. Znaleziska z Panonii datowane są głównie na pierwszą połowę III wieku CE.

Właśnie w tej ostatniej grupie znaleźć można najlepsze odpowiedniki dla przedstawień ptaków na pucharze z Czarnówka, należącego do tzw. flower and bird group (Ryc. 8); także widoczny na tym naczyniu odcisk w kształcie szachownicy uważany jest za jedną z charakterystycznych cech panońskich szkieł grupy flower and bird. Fragmenty szkieł z bezbarwnymi ptakami z odciskami wzoru tzw. plastra miodu znamy z Carnuntum (Petronell-Carnuntum, Austria), fragmenty z jasnozielonego i białego szkła, w jednym wypadku z niebieskim ptakiem (wszystkie z motywem plastrów miodu) z Intercisa (Dunaújváros, Węgry), a fragment z bezbarwnego szkła z niebieskim, nieprzezroczystym ptakiem o płaskiej powierzchni z Brigetio (Komárom-Szőny, Węgry). Nota bene, właściwie jedynymi panońskimi naczyniami z przedstawieniami ptaków są właśnie puchary. I wreszcie z Panonii znana jest również dekoracja z niebieskich nitek, jak w dolnym fryzie na pucharku z Czarnówka. Przyjąć więc można za najbardziej prawdopodobne panońskie pochodzenie tego pucharka.

Butla ta jest jednym z najlepiej zachowanych naczyń w kształcie ryby na świecie. Podobne butle, różniące się kształtem i szczegółami, rozsiane są na całym terenie Imperium Rzymskiego, ale tylko jedna jest mniej lub bardziej dokładnie datowana (cmentarzysko przy Luxemburger Straße w Kolonii, grób 60), choć zwarty charakter tego zespołu wcale nie jest pewny. Z Kolonii pochodzą jeszcze dwa naczynia tego typu. W przeciwieństwie do ryby z Czarnówka naczynia kolońskie wykonano jednak w taki sposób, że mogą stać samodzielnie (Ryc. 11). Przyjmuje się, że są one flakonami na perfumy, i najpewniej taka właśnie była pierwotna funkcja naczynia z Czarnówka. Właśnie „ryby” kolońskie są jego najbliższymi stylistycznymi odpowiednikami, najprawdopodobniej więc i ono została wykonane w prowincji Germania inferior, w Kolonii lub w okolicy tego miasta.

Sądząc po rozmiarach śladów trumny kłodowej, lokalizacji okruchów zębów, składzie inwentarza grobowego oraz identyfikacji przepalonych kości z wypełniska wkopu w jamę grobową jako najpewniej kobiecych, możemy wnioskować, że w grobie z Czarnówka pochowano dziewczynę lub młodą kobietę o wysokim statusie społecznym. Analiza elementów tego inwentarza, przede wszystkim obu zapinek, pozwala na precyzyjne datowanie pochówku, a tym samym obu naczyń szklanych. Srebrna, zdobiona pozłacaną folią srebrną i srebrnym beaded wire zapinka z ma kolankowaty kabłąk, wydatny grzebyk na główce i wysoką pochewkę (Ryc. 6:6). Odpowiada ona typowi Almgren 132, choć z uwagi na jubilerski, jednostkowy charakter wyrobu nie znajduje bezpośrednich analogii morfologicznych. Niemniej z terenu kultury wielbarskiej znamy kilka podobnie bogato zdobionych zapinek tego typu wykonanych ze stopów miedzi bądź – rzadziej – srebra i żelaza (Ryc. 12). Wszystkie pochodzą z zespołów z fazy B2/C1–C1a. Druga zapinka to „zwykła” fibula z wysoką pochewką ze stopu miedzi, najbliższa typom Almgren 193 i 202 (Ryc. 6:7). Podobne zapinki występują na terenie kultury wielbarskiej powszechnie także w fazie B2/C1–C1a. Nie wcześniej niż na tę fazę datować też trzeba paciorki: miniaturowe z pomarańczowego szkła opakowego typu TM53, rurkowate z przeźroczystego szkła bezbarwnego ze spiralnymi nitkami z opakowego szkła białego i czerwonego typu TM304z, mozaikowe typu TM366 i rurkowate o sześciobocznym przekroju z opakowego szkła niebieskiego typu Lind 16, a być może także duże kuliste z przeźroczystego szkła zielonego typu TM13 (Ryc. 7:8). „Czysto” późnorzymski jest wreszcie – na mocy definicji – trójwarstwowy grzebień z poroża (Ryc. 7:9). Pozostałe zabytki nie mają tak dobrych walorów datujących (paciorki szklane i bursztynowe typów TM 182, dwustożkowate grupy TM IV, beczułkowate paciorków bursztynowe typu TM392, gliniane miski typu XbA, pucharki typu XIIIB, wazki typu XIV; Ryc. 5, 7:8) bądź też nie mają ich w ogóle (igła/szpila ze stopu miedzi, przęśliki; Ryc. 7:10.11). Ostatecznie zatem uważamy, że pochówek z obiektu 1793 z Czarnówka można pewnie datować na stadium C1a młodszego okresu wpływów rzymskich, tj. na ostatnie dwie dekady II wieku lub na sam początek III wieku CE.

Nieliczne okazałe groby z tych czasów odkryte w basenie Morza Bałtyckiego, a zwłaszcza na Pomorzu, wydają się odzwierciedlać wydarzenia czasu wojen markomańskich i bezpośrednio po nich. Wydarzenia związane z tymi wojnami markomańskimi zmieniły w decydujący sposób polityczną topografię Germania magna. Powstały nowe ośrodki bogactwa i władzy, zaczęła się zmieniać struktura osadnicza, rozbudowano ponadregionalne sieci komunikacyjne elit, wyłoniły się nowe ponadplemienne koalicje. Z tych nowych warunków skorzystały m.in. społeczności północnej części Europy Środkowej i południowej Skandynawii, co odzwierciedla wzmożony napływ importów rzymskich na te tereny. Często docierały one z prowincji położonych nad środkowym Dunajem, przy czym starsze kontakty nie uległy zerwaniu, np. z Nadrenią. Oba te kierunki kontaktów zdają się znajdować swój indywidualny wyraz w naczyniach szklanych z obiektu 1793 w Czarnówku na Pomorzu Wschodnim.
FINANSOWANIE
Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego; Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
 
REFERENCJE (114)
1.
ALMGREN O. 1923: Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig2.
 
2.
ANDERSSON K. 1995: Romartide guldsmide i Norden. III. Övriga smycken, teknisk analys och verkstadsgrupper, AUN 21, Uppsala.
 
3.
ANDERSSON K. 2004: The nordic art of filigree in the Roman Iron Age. Technical aspects and workshop group, [w:] A. Perea, I. Montero, Ó. García-Vuelta (red.), Tecnología del oro antiguo: Europa y América / Ancient gold technology: America and Europe, Anejos de Archivo Español de Arqueologia XXXII, Madrid, 107–117.
 
4.
ANDRZEJOWSKI J., CIEŚLIŃSKI A. 2007: Germanie i Bałtowie u schyłku starożytności. Przyjazne związki czy wrogie sąsiedztwo?, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa, 279–319.
 
5.
ANDRZEJOWSKI J., KRZYSIAK A., SCHUSTER J. 2021: Dzień, w którym wypłynęła ryba / The Day the Fish Came Out, [w:] J. Andrzejowski, M. Pruska, J. Schuster 2021, 11–24.
 
6.
ANDRZEJOWSKI J., MACIAŁOWICZ A. 2017: Między Północą a Południem. Zespół osadniczy z późnej epoki żelaza w Jarnicach nad Liwcem w świetle dalekosiężnych powiązań, WA LXVIII, 2017, 179–234.
 
7.
ANDRZEJOWSKI J., PRUSKA M., SCHUSTER J. 2021: (red.) Z głębin czasu. Opowieść o pewnej rybie / From the Depth of time. A Tale about a Fish, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Popularis 2, Lębork-Łódź-Schleswig--Warszawa.
 
8.
ANDRZEJOWSKI J., RAKOWSKI T., WATEMBORSKA K. 2010: Emaliowana zapinka tarczowata z Jartyporów nad Liwcem, [w:] A. Urbaniak et alii (red.), TERRA BARBARICA. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina II, Łódź-Warszawa, 133–153.
 
9.
ANDRZEJOWSKI J., SCHUSTER J. 2014: (red.) Okruch złota w popiele ogniska... Starożytne nekropole w Czarnówku i ich tajemnice / A Fleck of Gold in the Ashes... Mysteries of the Prehistoric Cemeteries at Czarnówko, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Popularis 1, Lębork--Warszawa.
 
10.
ANTONARAS A. 2009: A. Avτωvαρασ, Ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική υαλουργία. 1ος αι. π.Χ. – 6ος αι. μ.Χ.: Παραγωγή και προϊόντα. Τα αγγεία από τη Θεσσαλονίκη και την περιοχή της, Αθήνα (Roman and Early Christian Glassworking 1st c. BCE – CE 6th c. Production and Product Vessels from Thessaloniki and its Environs, Athens).
 
11.
ANTONARAS A. 2010: Roman and Early Christian Mould-Blown Vessels from Thessaloniki and its Region, from the 1st to the 5th Century AD, [w:] Ch. Fontaine-Hodiamont (red.), D'Ennion au Val Saint-Lambert. Le verre soufflé-moulé. Actes des 23e Rencontres de l'Association française pour l'Archéologie du Verre, Scientia Artis 5, Bruxelles, 241–252.
 
12.
ARVELLIER-DULONG V., SENNEQUIER G., VANPEENE N. 2003: Verreries du Nord-Ouest de la Gaule: Productions et importations, [w:] D. Foy, M.-D. Nenna (red.), Echanges et commerce du verre dans le monde antique. Actes du colloque de l’AFAV à Aix-en-Provence et Marseille (7–9 juin 2001), Monographies Instrumentum 24, Montagnac, 147–160.
 
13.
BARAG D.P. 1967: “Flower and bird” and snake-thread glass vessels, [w:] Annales du 4e Congrès International d´Etudes Historique du Verre. Ravenne-Venise, 15–20 mai 1967, Liège, 55–66.
 
14.
BARKÓCZI L. 1972: Mit Blumen und Vögeln verzierte Gläser aus Pannonien, „Mitteilungen des Archäologischen Instituts der Ungarischen Akademie der Wissenschaften” 3, 95–101.
 
15.
BARKÓCZI L. 1981: Kelche aus Pannonien mit Fadenauflage und Gravierung, AAHung. XXXIII, 35–70.
 
16.
BLANKENFELDT R. 2015: Die persönlichen Ausrüstungen, Das Thorsberger Moor 2, Schleswig.
 
17.
VON BOESELAGER D. 1989: Zur Datierung der Gläser aus zwei Gräbern an der Luxemburger Straße in Köln, „Kölner Jahrbuch” 22, 25–35.
 
18.
VON BOESELAGER D. 2012: Römische Gläser aus Gräbern an der Luxemburger Straße in Köln. Typologie, Chronologie, Grabkontexte, „Kölner Jahrbuch” 45, 7–526.
 
19.
BONNET BOREL F. 1997: Le Verre d’époque romaine à Avenches--Aventicum. Typologie générale, Documents du Musée romain d’Avenches 3, Montreux.
 
20.
CABART H. 2008: Une production originale du Nord de la France au IVe siècle: Les Verres à décor de serpents, „Journal of Glass Studies” 50, 31–50.
 
21.
CAMBON P. 2010: The Begram Glasses from Afghanistan, [w:] B. Zorn, A. Hilgner (red.), Glass along the Silk Road from 200 BC to 1000 AD. International conference within the scope of the “Sino-German Project on Cultural Heritage Preservation” of the RGZM and the Shaanxi Provincial Institute of Archaeology, December, 11th–12th 2008, RGZM-Tagungen 9, Mainz, 81–91.
 
22.
VON CARNAP-BORNHEIM C., ILKJÆR J. 1996: Illerup Ådal 5. Die Prachtausrüstungen. Textband, Jutland Archaeological Society Publications XXV:5, Højbjerg.
 
23.
CIEŚLIŃSKI A. 1999: Fibule kolankowate typu A.132 i formy pokrewne w środkowoeuropejskim Barbaricum, mps pracy.
 
24.
magisterskiej w archiwum Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
 
25.
CIEŚLIŃSKI A. 2010: Kulturelle Veränderungen und Besiedlungsabläufe im Gebiet der Wielbark-Kultur an Łyna, Pasłęka und oberer Drwęca, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte NF 17, Berlin.
 
26.
CIEŚLIŃSKI A., KASPRZAK A. 2009: Starożytne mogiły na Pojezierzu Drawskim, [w:] B. Kaim (red.), Blisko i daleko. Księga jubileuszowa Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa (b.d.w.), 21–27.
 
27.
DACZKOWSKI Z., RUDNICKA D. 1997: Ratujemy wykopaliska. Wykopaliska w pradolinie Łeby (folder), Słupsk.
 
28.
DALTON O.M. 1901: Catalogue of the Early Christian Antiquities and Objects from the Christian East in the Department of British and Medieval Antiquities and Ethnography of the British Museum, London.
 
29.
DÉVAI K. 2019: The tradition of snake-thread glass in Pannonia, AAHung. 70, 325–342.
 
30.
DOPPELFELD O. 1966: Römisches und Fränkisches Glas in Köln, Kunst und Altertum am Rhein 138, Köln.
 
31.
DROBERJAR E. 2012: Nová varianta spony typu Almgren 132 z Jevíčka. K přechodným formám Almgrenovy V. skupiny ve stupni B2/C1, [w:] G. Březinová, V. Varsik (red.), Archeológia na prahu histórie. K životnému jubileu Karola Pietu, ARCHAEOLOGICA SLOVACA MONOGRAPHIAE. Communicationes XIV, Nitra, 235–245.
 
32.
DUŠEK S. ET ALII 2017: S. Dušek, M. Becker, I. Eberhardt, Th. Grasselt, A. Heising, H. Künzel, K. Peschel, M. Schlapke, M. Seidel, Freistaat Thüringen. Teil 1: Südharzvorland, Saale-Elster-Region, Thüringer Wald, CRFB Deutschland 8/1, Wiesbaden.
 
33.
ETHELBERG P. 2000: Skovgårde. Ein Bestattungsplatz mit reichen Frauengräbern des 3. Jhs. n.Chr. auf Seeland, Nordiske Fortidsminder Serie B, 19, København.
 
34.
FOLLMANN-SCHULZ A.-B. 1992: Die römischen Gläser im Rheinischen Landesmuseum Bonn, Köln.
 
35.
FOLLMANN-SCHULZ A.-B. 2006: Randbemerkungen zu figürlichem Schlangenfadendekor auf römischen Gläsern, BJahr. 204, 93–116.
 
36.
FOY D. ET ALII 2018: D. Foy, F. Labaune-Jean, C. Leblond, Ch. Martin Prevot, M.-T. Marty, C. Massart, C. Munier, L. Robin, J. Roussel-Ode, Verres incolores de l’Antiquité Romaine en Gaule et aux marges de la Gaule. Volume 2. Typologie et analyses, Archaeopress Roman Archaeology 42, Oxford.
 
37.
FREMERSDORF F. 1959: Die römischen Gläser mit Fadenauflage aus Köln, Die Denkmäler des römischen Kölns V, Köln.
 
38.
FREMERSDORF F. 1961: Römisches geformtes Glas in Köln, Die Denkmäler des römischen Kölns VI, Köln.
 
39.
GŁADYSZ-JUŚCIŃSKA M., KOKOWSKI A., NIEZABITOWSKA-WIŚNIEWSKA B. ET ALII 2021: Lubliner Land, CRFB Polen 4, Kraków.
 
40.
GODŁOWSKI K. 1985: Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław.
 
41.
GRABARCZYK T. 1997: Kultura wielbarska na Pojezierzach Krajeńskim i Kaszubskim, Łódź.
 
42.
GRABARCZYK T. 2007: Wyniki prac wykopaliskowych na cmentarzysku w Odrach, gm. Czersk, woj. pomorskie w latach 1995–2003, [w:] M. Mączyńska, A. Urbaniak (red.), Okres rzymski i wędrówek ludów w północnej Polsce i materiały z konferencji „Cmentarzyska z okresu rzymskiego jako miejsca kultu”, Białe Błota 17–19 maja 2000 r., Acta Universitatis Lodzensis. Folia Archaeologica 25, Łódź, 5–23.
 
43.
GRYGIEL M., PRZYBYŁA M. 2017: Remarks on embossed foil decoration in the early Roman period. The stencil from Zagórzyce, Little Poland, [w:] B.V. Eriksen et alii (red.), Interaktion ohne Grenzen. Beispiele archäologischer Forschungen am Beginn des 21. Jahrhunderts / Interaction without borders. Exemplary archaeological research at the beginning of the 21st century, Schleswig, 307–320.
 
44.
HACKIN J. 1939: Recherches Archéoloques à Begram. Chantier No. 2 (1937). Texte, Mémoires de la delegation archéologique française en Afghanistan IX, Paris.
 
45.
HAHUŁA K. 1990: Nowy Łowicz – cmentarzysko kurhanowe z okresu wpływów rzymskich, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne” 18 (1988), 37–54.
 
46.
Hahuła K. 1994: Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Nowym Łowiczu na Pojezierzu Drawskim w świetle dotychczasowych badań (kurhany 52 i 56), Barbaricum 3, Warszawa, 131–148.
 
47.
HAHUŁA K., CIEŚLIŃSKI A. 2003: Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku z okresu rzymskiego w Nowym Łowiczu, pow. Drawsko Pomorskim, w latach 2000–2001. Kurhan 34, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 210–235.
 
48.
HANUT F. 2006: La vaisselle à décor vermiculaire en Belgique: chronologie et utilisation, [w:] G. Creemers, B. Demarsin, P. Cosyns (red.), Roman Glass in Germania Inferior. Interregional Comparisons and Recent Results. Proceedings of the International Conference, held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren (May 13th 2005), ATVATVCA 1, Tongeren, 114–124.
 
49.
HARDEN D.B. 1934: Snake-thread glasses found in the east, „The Journal of Roman Studies” 24, 50–55.
 
50.
HARDEN D.B. 1988: Glas der Caesaren, Milano.
 
51.
HÖPKEN C. 2010: Orient trifft Okzident: Glas im Osten und Westen des Römischen Reiches. „Kölner Jahrbuch” 43, 379––398.
 
52.
HÖPKEN C., SCHÄFER F.F. 2006: Glasverarbeitung und Glaswerkstätten in Köln, [w:] G. Creemers, B. Demarsin, P. Cosyns (red.), Roman Glass in Germania Inferior. Interregional Comparisons and Recent Results. Proceedings of the International Conference, held in the Gallo-Roman Museum in Tongeren (May 13th 2005), ATVATVCA 1, Tongeren, 74–85.
 
53.
ISINGS C. 1957: Roman Glass from Dated Finds, Archaeologica Traiectina II, Groeningen-Djakarta.
 
54.
JARZEC A. 2018: Krosno, stan. 1. Nekropola kultury wielbarskiej z obszaru starożytnego ujścia Wisły. Materiały z badań w latach 1980–2009, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 12, Warszawa.
 
55.
KACZANOWSKI P., MADYDA-LEGUTKO R., NAWROLSKA E. 1984: Birytualne cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Żalęcino, woj. Szczecin (Badania 1976, 1978, 1979), MZP XXVI (1980 [1982]), 61–114.
 
56.
KACZMAREK M. 1995: Późnorzymskie zapinki z wysoką pochewką na Pomorzu, „Folia Praehistorica Posnaniensia” VII, 237–273.
 
57.
KEMPISTY A. 1968: Birytualne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości Brulino-Koski, pow. Ostrów Mazowiecka, WA XXXII/3–4 (1966–1967), 409–449.
 
58.
KISA A. 1908: Das Glas im Altertume. Zweiter Teil, Hiersemanns Handbücher III, Leipzig.
 
59.
KLEEMANN J. 2017: Die Ausgrabungen des Städtischen Museums Marienburg im Gräberfeld Malbork-Wielbark Fundstelle 1 in den Jahren 1927–1932, 1934 und 1936, Lublin.
 
60.
KLINDT-JENSEN O. 1978: Slusegårdgravpladsen. Bornholm fra 1. årh. f. til 5 årh. e.v.t. II: Beskrivelse af oprindelig overflade og grave, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 14/2, København.
 
61.
KOKOWSKI A. 1993: Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej, część I–III, Lublin 1993.
 
62.
KOKOWSKI A. 1994: Czternasty sezon badań cmentarzyska w Masłomęczu, stan. 15, w woj. zamojskim, Sprawozdania z badań terenowych Katedry Archeologii UMCS w 1993 roku, Lublin, 30–36.
 
63.
KOKOWSKI A. 1995: Schätze der Ostgoten. Eine Ausstellung der Maria Curie-Skłodowska Universität Lublin und des Landesmuseums Zamość, Stuttgart.
 
64.
KOKOWSKI A. 2019: Illerup Ådal 15. Kleinfunde zivilen Charakters, Jutland Archaeological Society Publications XXV/15, Højbjerg.
 
65.
KRZYSIAK A. 2013: Czarnówko stan. 5, gm. Nowa Wieś Lęborska, pow. Lębork. Wyniki badań wykopaliskowych w latach 2008–2010 roku, [w:] E. Fudzińska (red.), XVIII Sesja Pomorzoznawcza. I. Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Malbork, 133–156.
 
66.
KRZYSIAK A., ANDRZEJOWSKI J. 2015: Czarnówko – największe cmentarzysko z późnej starożytności na ziemiach polskich, [w:] J. Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina V, Lębork-Warszawa, 7–13.
 
67.
KURZYŃSKA M. 2015: Linowo, stanowisko 6. Birytualne cmentarzysko kultury wielbarskiej z północno-wschodniej części ziemi chełmińskiej, Grudziądz-Toruń.
 
68.
LIND B. 2010: Glas- og raveperler, [w:] B.M. Rasmussen et alii, Slusegårdgravladsen V. Fundoversigt og genstandstyper, Jysk Arkæologisk Selskab Skrifter XIV/5, Højbjerg, 175–220.
 
69.
LUND HANSEN U. 1987: Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römischen Reich und dem freien Germanien unter besonderer Berücksichtigung Nordeuropas, Nordiske Fortidsminder B/10, København.
 
70.
LUND HANSEN U. 1995: Himlingøje – Seeland – Europa. Ein Gräberfeld der jüngeren römischen Kaiserzeit auf Seeland, seine Bedeutung und internationalen Beziehungen, Nordiske Fortidsminder B/13, København.
 
71.
LUND HANSEN U. 2016: Kasserollen und Kelle-/Sieb-Garnituren als Indikatoren für Einsicht in den Übergang von der Älteren zur Jüngeren Römischen Kaiserzeit im Barbaricum, [w:] H.-U. Voß, N. Müller-Scheeßel (red.), Archäologie zwischen Römern und Barbaren. Zur Datierung und Verbreitung römischer Metallarbeiten des 2. und 3. Jahrhunderts n. Chr. im Reich und im Barbaricum – ausgewählte Beispiele (Gefäße, Fibeln, Bestandteile militärischer Ausrüstung, Kleingerät, Münzen). Internationales Kolloquium Frankfurt am Main, 19.–22. März 2009, Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte 22/1, Bonn, 229–244.
 
72.
MACHAJEWSKI H. 2013: Gronowo. Ein Gräberfeld der Wielbark--Kultur in Westpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica XVIII, Warszawa-Szczecin-Gdańsk.
 
73.
MADYDA-LEGUTKO R., RODZIŃSKA-NOWAK J. 2017: Reich verzierte frühkaiserzeitliche Fibeln aus dem südostlichen Polen, [w:] Na hranicích impéria / Extra fines imperii. Jaroslavu Tejralovi k 80. narozeninám, Brno, 301–313.
 
74.
MĄCZYŃSKA M. 2011: Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łubiana, Kreis Kościerzyna (Pommern), BerRGK 90 (2009), 7–481.
 
75.
MĄCZYŃSKA M., JAKUBCZYK I., URBANIAK A. 2021: Babi Dół--Borcz. Cmentarzysko kultury wielbarskiej z kręgami kamiennymi i kurhanami na Pomorzu, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina IX, Warszawa-Gdańsk.
 
76.
MĄCZYŃSKA M., RUDNICKA D. 2004: Ein Grab mit römischen Importen aus Czarnówko, Kr. Lębork (Pommern), „Germania” 87, 397–429.
 
77.
NATUNIEWICZ-SEKUŁA M. 2020: Złotnictwo społeczności kultury wielbarskiej ze szczególnym uwzględnieniem wybranych zabytków z cmentarzyska w Weklicach, Warszawa.
 
78.
NATUNIEWICZ-SEKUŁA M., OKULICZ-KOZARYN J. 2011: Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVII, Warszawa.
 
79.
NAUMANN-STECKNER F. 2021: Zupa ze złotych rybek / The goldfish in the bouillabaisse, [w:] J. Andrzejowski, M. Pruska, J. Schuster 2021, 37–53.
 
80.
OKULICZOWIE Ł. I J. 1977: Cmentarzyska kultury pomorskiej i z okresu rzymskiego w Michałkowie, gm. Dobrzyń, woj. Włocławek, WA XLI/4 (1976), 435–460.
 
81.
PROCHOWICZ R. 2014: Naprawiane zapinki kapturkowe z cmentarzysk kultury wielbarskiej w Szelkowie Nowym, pow. makowski, [w:] J. Andrzejowski (red.), IN MEDIO POLONIAE BARBARICAE. Agnieszka Urbaniak in memoriam, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina III, Warszawa, 191–196.
 
82.
RASMUSSEN B.M. 2010: Slusegårdgravpladsen, [w:] B.M. Rasmussen et alii, Slusegårdgravladsen V. Fundoversigtog genstandstyper, Jysk Arkæologisk Selskab Skrifter XIV/5, Højbjerg, 13–97.
 
83.
RUDNICKA D., MĄCZYŃSKA M. 2002: Czarnówko, pow. Lębork. Grób 430 z importami rzymskimi, [w:] J. Andrzejowski (red.), VARIA BARBARICA. Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina I, Warszawa-Lublin, 11–28.
 
84.
RYŽOVA L.A. 2003: Steklânnye kanfary iż sobraniâ hersonneskogo zapovednika, „Hersonesskij sbornik” 12, 151–164.
 
85.
VON SALDERN A. 2004: Antikes Glas, Handbuch der Archäologie, München.
 
86.
SCHMIDT A. 1902: Das Gräberfeld von Warmhof bei Mewe, Reg.--Bez. Marienwerder (W.-Pr.), „Zeitschrift für Ethnologie” 34, 97–153.
 
87.
SCHULTE L. 2011: Die Fibeln mit Hohem Nadelhalter (Almgren Gruppe VII), Göttinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte 32, Neumünster.
 
88.
SCHUSTER J. 2010: Lübsow. Älterkaiserzeitliche Fürstengräber im nördlichen Mitteleuropa, Bonner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichtlichen Archäologie 12, Bonn.
 
89.
SCHUSTER J. 2015: Przybysze ze Skandynawii – małe cmentarzysko z okresu wędrówek ludów, [w:] J. Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina V, Lębork-Warszawa, 15–42.
 
90.
SCHUSTER J. 2014a: Złoty wiek – Czarnówko w okresie wpływów rzymskich i w okresie wędrówek ludów / Golden Age –Czarnówko during the Roman Period and the Migration Period, [w:] J. Andrzejowski, J. Schuster 2014, 53–89.
 
91.
SCHUSTER J. 2014b: Dobór i układ darów w inhumacyjnych grobach książęcych z pierwszej połowy I tysiąclecia po Chr. w północnej i środkowej Europie, WA LXV, 5–44.
 
92.
SCHUSTER J. 2018: Czarnówko, Fpl. 5. Osiem grobów okazałych – Narodziny nowych elit w II wieku po Chr. w basenie Morza Bałtyckiego, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VIII = Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 2, Lębork-Warszawa.
 
93.
SCHUSTER J. 2021: Vorläufiges Fazit, [w:] J. Schuster, H.-U. Voß (red.), Das „Fürstengrab“ von Kariv, obl. Ľviv, und die römischen Bronzekessel mit Suebenkopfattaschen, „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission” 98 (2017), 309–316.
 
94.
SKORUPKA T. 2001: Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności kultury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do początku III w. n.e.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, tom II: Wielkopolska, cz. 3, Poznań.
 
95.
SKORUPKA T. 2004: Biżuteria Gotów / Jewellery of the Goths. Ozdoby i części stroju / Adornments and articles of attire. Katalog wystawy / Exhibition Catalogue, Poznań.
 
96.
SKÓRA K. 2019a: Liegt da der Hund begraben? An aspect of post-funerary intrusions from the Wielbark culture cemetery in Czarnówko in Pomerania, SprArch. 71, 125–153.
 
97.
SKÓRA K. 2019b: With or without respect? Treatment of Post--mortem Remains of the Dead in the Course of Post-funeral Interferences at Czarnówko in Pomerania, „Fasciculi Archaeologiae Historicae” 32, 7–24.
 
98.
STAWIARSKA T. 1999: Naczynia szklane okresu rzymskiego z terenu Polski, Warszawa.
 
99.
STROBIN A. 2021: Brzyno, stanowisko 7. Cmentarzyska kultury oksywskiej i wielbarskiej oraz z okresu wędrówek ludów na Wysoczyźnie Żarnowieckiej (badania 2011–2016), Pelplin.
 
100.
STROBIN J. 1998: Filigran i granulacja w złotnictwie kultury wielbarskiej – zagadnienia technologiczne i stylistyczne, [w:] XII Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 23.–24. października 1997 r. Materiały, Acta Archaeologica Pomoranica I, Szczecin, 127–136.
 
101.
SZAŁKOWSKA-ŁOŚ J., ŁOŚ J. 2015: Zakrzewska Osada. Cmentarzyska kultury pomorskiej i wielbarskiej na Pojezierzu Krajeńskim, Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 2, Bydgoszcz-Pękowice.
 
102.
TEMPELMANN-MĄCZYŃSKA M. 1985: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz am Rhein.
 
103.
TRIER M., NAUMANN-STECKER F. 2016: (red.) Zerbrechlicher Luxus. Köln – ein Zentrum antiker Glaskunst. Begleitbuch zur Sonderausstellung im Römisch-Germanischen Museum der Stadt Köln, 3. Juli bis 13. November 2015, Regensburg-Köln.
 
104.
TUSZYŃSKA M. 2005: Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim (Badania na trasie autostrady A 1 Gdańsk – Toruń), Gdańsk.
 
105.
TUSZYŃSKA M. 2020: Kamienica Szlachecka. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pojezierzu Kaszubskim, Gdańsk.
 
106.
TUSZYŃSKA M., STROBIN A., STROBIN J. 2016: Rzemieślnicy czy artyści? Ozdoby kobiece z Pomorza u schyłku starożytności. Katalog skrócony wystawy, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk.
 
107.
WADYL S. 2015: Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Czarnówku, [w:] J. Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu. Część 1, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina V, Lębork-Warszawa, 43–68.
 
108.
WALENTA K. 2009: Leśno i mikroregion w okresie rzymskim, Chojnice.
 
109.
WHITEHOUSE D. 2001: Roman Glass in the Corning Museum of Glass. Volume Two, New York.
 
110.
WHITFIELD N. 1998: The manufacture of ancient beaded wire: experiments and observations, „Jewellery Studies” 8, 57–86.
 
111.
WOŁĄGIEWICZ R. 1974: Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej, [w:] F.J. Lachowicz (red.), Studia Archaeologica Pomeranica, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Koszalinie. Seria wydawnictw monograficznych 2, Koszalin, 129–152.
 
112.
WOŁĄGIEWICZ R. 1993: Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin.
 
113.
WOŁĄGIEWICZ R. 1995: Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wielbark-Kultur aus der Zeit vom Ende des 1. Jhs. v.Chr. bis zum Anfang des 3. Jhs. n.Chr., Monumenta Archaeologica Barbarica I, Kraków.
 
114.
WOŹNIAK M. 2021: Kleszewo. Cmentarzysko kultur przeworskiej i wielbarskiej na północnym Mazowszu. Część 1: Katalog, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina IX/1, Pruszków-Warszawa.
 
ISSN:0043-5082
Journals System - logo
Scroll to top