Skarb wyrobów brązowych z Nowej Górnej, pow. warszawski zachodni, złożony z 49 siekierek z tulejką oraz czterech ozdób obręczowych, o łącznej wadze nieco ponad 13 kg ,został znaleziony przypadkowo w 2015 roku nad rzeką Utratą, jednym z ważniejszych dopływów Bzury, we wschodniej części Równiny Łowicko-Błońskiej (Ryc. 1–3). Przebadanie miejsca znaleziska przy użyciu detektorów do wykrywania metali nie doprowadziło do odkrycia dalszych przedmiotów mogących pochodzić ze skarbu, ani materiałów dowodzących, że miejsce to jest częścią większego stanowiska archeologicznego. Zgodnie z relacją odkrywcy skarb znajdował się w odległości ok. 33 m od obecnego koryta rzeki Utraty. Przedmioty tworzyły zwarte skupisko o średnicy ok. 40 cm i miąższości 30 cm, zalegające na głębokości od 40 cm od powierzchni gruntu. Taki kontekst odkrycia potwierdziły analizy gleboznawcze próbek ziemi pobranej z miejsca znaleziska oraz z tulejek siekierek. Zidentyfikowany w nich materiał organiczny okazał się typowy dla nawarstwień czasowo zalewanych wodą. W przypadku Utraty, dynamicznie reagującej na nawalne opady i roztopy, do podnoszenia się poziomu wód dochodziło wielokrotnie. Na zaleganie zabytków w środowisku mokrym wskazuje również ciemna, brunatno-zielona patyna, nieusunięta podczas konserwacji z części zabytków. Przedmioty ze skarbu opisane są w katalogu w kolejności zgodnej z numerami nadanymi im na potrzeby tego opracowania. Siekierki omawiane są w podziale na okazy pochodzenia środkowodunajskiego (nr. 1–39; Ryc. 4–41) i wykonane w środowisku miejscowym egzemplarze typu Kowalewko, wariantu B (nr. 40–49; Ryc. 42–48), w układzie zgodnym z klasyfikacją Jerzego Kuśnierza z 1988 roku; typ siekierki nr 39 określono opierając się na ustaleniach Wojciecha Blajera z 2018 roku. Katalog zamykają opisy czterech ozdób obręczowych, określanych jako nagolenniki kultury łużyckiej (nr. 50–53; Ryc. 49, 50).

Wymiary, proporcje i wagę siekierek zestawiono w Tabeli 1.

Siekierki pochodzenia środkowodunajskiego reprezentują sześć typów: z symetrycznie wklęsłą krawędzią tulejki, wariant A (nr 1), z prostą, profilowaną krawędzią tulejki, wariant A (nr. 2–6), z prostą krawędzią tulejki, warianty B (nr. 7–17) i C (nr. 18–36), z wyodrębnionym ciosem, wariant D (nr 37), bogato zdobiona na szerszych ściankach, wariant A (nr 38), oraz typu Jabłonka (nr 39).
Trzydzieści dziewięć siekierek pochodzenia środkowodunajskiego wykonano w 24 formach odlewniczych. Z sześciu form pochodzą po dwa egzemplarze z prostą krawędzią tulejki, wariantów B (nr. 7 i 8, 15 i 16) i C (nr. 18 i 19, 29 i 30, 31 i 32, 33 i 34), z trzech po trzy okazy z prostą, profilowaną krawędzią tulejki, wariantu A (nr. 2–4), oraz z prostą krawędzią tulejki, wariantu B (nr. 9–11, 12–14), z jednej cztery siekierki z prostą krawędzią tulejki, wariantu C (nr. 20–23), oraz z 14 form okazy pojedyncze (35,9%) wymienionych wyżej typów (nr. 5, 6, 17, 24–28, 35, 36), a także z wyodrębnionym ciosem, wariantu D (nr 37), bogato zdobiony na szerszych ściankach, wariantu A (nr 38), i typu Jabłonka (nr 39). Czternaście siekierek proweniencji zakarpackiej (nr. 5, 6, 18–28, 38) odlano z zastosowaniem rdzeni zaopatrzonych w poziomy otwór i stabilizowanych w formie sztyftem. Sztyft wprowadzano najprawdopodobniej od strony boku bez uszka siekierki, w którym otworek jest większy niż po przeciwnej stronie (wyjątkiem jest okaz nr 38 z bardzo małymi otworkami o podobnej wielkości). Mocowane sztyftem rdzenie, w większości stożkowate i owalne w przekroju poprzecznym, były na końcu proste (nr. 5, 20–23, 26, 27) lub co najwyżej lekko zaokrąglone (nr. 18, 19, 24, 28) i osadzone zwykle na średniej głębokości, a płytko tylko w okazie nr 5. Trzy rdzenie soczewkowate w przekroju poprzecznym z prostym wierzchołkiem zamocowano płytko (nr 6) i średnio głęboko (nr. 25, 26), a owalny, jedyny niemal cylindryczny rdzeń o słabo zaokrąglonym wierzchołku był osadzony głęboko (nr 38).

Rdzenie pełne, podobnie jak te z otworem, były przeważnie stożkowate, większość owalna, z końcem zaokrąglonym silnie (nr. 2–4, 7–13, 15, 16, 32, 35, 36), lekko (nr. 1, 30, 31, 33, 34) i wyjątkowo prostym (nr 37), osadzone płytko (nr. 1, 2–4, 12–16, 30, 35–37), rzadziej na średniej głębokości (nr. 9–11, 31–34) i sporadycznie głęboko (nr. 7, 8). Dwa z trzech prawie cylindrycznych, owalnych w przekroju rdzeni z silnie zaokrąglonym wierzchołkiem zamocowano na średniej głębokości (nr. 17, 29), trzeci – płytko (nr 39).

Tych samych rdzeni użyto jedynie podczas odlewania egzemplarzy 9–11, 15 i 16, 20–23 oraz 33 i 34. Obie metody stabilizowania rdzenia nie były skuteczne podczas wypełniania formy metalem, stąd w większości siekierek szerokość zgrubienia na krawędzi tulejki nie jest jednakowa.

Podobnie niestabilne były mocowane bez sztyftu rdzenie w formach do odlewu siekierek typu Kowalewko, z silnie zaokrąglonym wierzchołkiem, z wyjątkiem prostego na końcu użytego przy produkcji okazu 49. Przeważały rdzenie stożkowate, które osadzano na średniej głębokości (nr. 40, 41, 49) i częściej głęboko (nr. 42–45, 48). Głęboko zamocowano także rdzeń lejkowaty (nr 46) i prawie cylindryczny (nr 47). Rdzenie były przeważnie czworokątne w przekroju na odcinku wprowadzanym do formy i koliste albo owalne wyżej, rzadziej czworokątne na całej długości (nr. 47, 49). Pochodzące z jednej formy okazy 40–44 odlano najprawdopodobniej z użyciem tego samego rdzenia. Większość form odlewniczych wykorzystanych do odlania siekierek środkowodunajskich i lokalnych była zaopatrzona w dwa kanały wlewowe umieszczone naprzeciwko siebie pośrodku ścianek. Kanały były przeważnie niejednakowej wielkości – szerszy służył do doprowadzenia metalu, a węższy do odprowadzenia gazów. Niewątpliwie jeden kanał wlewowy ulokowany powyżej uszka miała forma przeznaczona dla siekierki nr 1. W przypadku egzemplarzy nr 17, 38 i 39 liczba kanałów wlewowych jest niepewna (Tab. 2).

Makroskopowy ogląd siekierek pod kątem pozostałości po procesach odlewniczych wykazał, że formy miejscowe były gorzej przygotowane od „środkowodunajskich”. Z sześciu form użytych do odlania siekierek typu Kowalewko nieszczelne były cztery (uzyskano w nich okazy nr 43–47), pięć miało niejednakowej głębokości części wnęki (por. Tab. 2), a połowy trzech nierówno połączono na czas odlewu. Z 24 form „zakarpackich” nieszczelne były tylko trzy (wyprodukowano w nich egzemplarze nr 17, 38 i 39), 14 miało nierówno połączone części, 16 niesymetryczne połowy wnęki, a dwie z tych ostatnich (przeznaczone dla okazów nr 7 i 8 oraz 25) także boki.

Wydaje się, że podczas odlewania siekierek typu Kowalewko powielany był błąd skutkujący wadliwym krzepnięciem metalu na styku tulejki i litej części ciosu. Na jednej lub obu ściankach ośmiu z dziesięciu egzemplarzy odnotowano zapadnięcia – dołkowate w siekierkach nr 40–45 i płytkie w okazach nr 46 i 47. Zapadnięcia w siekierkach pochodzenia środkowodunajskiego rejestrowano znacznie rzadziej, bo na 20 z 39 okazów (nr. 1–3, 5, 6, 8–11, 14, 15, 17–22, 24, 31, 33) i zaledwie trzykrotnie miały one kształt dołków (nr. 11, 22, 24).

Analiza śladów produkcji i używania na zabytkach z Nowej Górnej (Ryc. 52–54) wykazała obecność siekierek w trzech stadiach produkcyjnych i użytkowych (Ryc. 51); w wypadku ozdób obręczowych ustalenie takich szczegółów było niemożliwe. Z 19 siekierek w stanie surowym 13 jest pochodzenia środkowodunajskiego (okazy z prostą, profilowaną krawędzią tulejki, wariantu A, i z prostą krawędzią tulejki, wariantu B). Ślady formowania nosi 12 okazów proweniencji zakarpackiej, przede wszystkim z prostą krawędzią tulejki, wariantu C. Egzemplarze tego typu dominują również w zbiorze siekierek używanych, obejmującym także cztery okazy typu Kowalewko. Obecność w skarbie kilku siekierek kawałkowanych (nr. 5, 17, 37, 39) pozwala postawić hipotezę, że egzemplarze typu Kowalewko z Nowej Górnej mogły być wykonane z metalu importowanego, którego źródło stanowiły okazy „zamiejscowe”. Inwentarz skarbu byłby zatem ciekawym przykładem depozycji przedmiotów związanych z całym cyklem metalurgicznym.

Skarb z Nowej Górnej z uwagi na obecność siekierek typu Kowalewko nie może być datowany wcześniej niż na HaB1, czyli 2. połowę IV EB, a jego inwentarz nie daje podstaw do rozciągania datowania w głąb V EB. Za najstarsze w zespole można uznać siekierki nr 2–4 z prostą, profilowaną krawędzią tulejki, wariantu A, o paralelach w strefie środkowodunajskiej przede wszystkim w HaA1 oraz okazy nr 12–16 z prostą krawędzią tulejki, wariantu B, o zbliżonych do wymienionych cechach formalnych. Pozostałe 31 siekierek proweniencji zakarpackiej jest datowanych na obszarze macierzystym w granicach HaA2–HaB1. Za najmłodsze z nich, odnoszone do HaB1, uznano używane egzemplarze nr 1, 17, 38 i 39 oraz jedynie formowany okaz nr 37.

Analiza archeologiczna potwierdza formułowane wcześniej wnioski o zamiejscowym pochodzeniu siekierek zakarpackich, w przeważającej części bez analogii na ziemiach polskich. 14 egzemplarzy (w tym okaz nr 6 bez uszka) wykonano przy użyciu rdzeni stabilizowanych w formach poziomym sztyftem, w technologii niestosowanej na ziemiach polskich w produkcji siekierek. Serie niemal identycznych siekierek nr 18–24 i 29–34 są najpewniej produktem tych samych wyspecjalizowanych warsztatów. Spod jednej ręki wyszły też najprawdopodobniej egzemplarze nr 35 i 36 oraz przypuszczalnie siekierki nr 38 i 39 odlane z porównywalną jakością. Perfekcyjnie wykończone okazy nr 1, 5, 6 i 37 należy uznać za produkty doświadczonych metalurgów.

Nieliczne siekierki z ziem polskich mogące stanowić mniej lub bardziej ścisłe analogie do okazów z Nowej Górnej – z prostą, profilowaną krawędzią tulejki, wariantu A (Dolina, pow. iławski), z prostą krawędzią tulejki, wariantów B (Gole, pow. grodziski i Podłęże, pow. wielicki) i C (okolice Hrubieszowa, pow. loco) oraz typu Jabłonka (Pławowice, pow. proszowicki) zarejestrowano w dorzeczu Wisły (Ryc. 56). Rozprzestrzenianiu się takich okazów w kierunku północnym sprzyjało rozszerzające się osadnictwo kultury Gava. Szczególnie intensywne kontakty strefy zakarpackiej (zwłaszcza nadcisańskiego ośrodka metalurgicznego) z terenami na północ od Karpat przypadły na HaB1, kiedy główną rolę odgrywała droga wiodąca przez Morawy i Bramę Morawską. W ich wyniku w dorzeczu Odry pojawiły się siekierki z wyodrębnionym ciosem (m.in. podobna do okazu nr 37, odkryta w Miejscu, pow. namysłowski) i bogato zdobione na szerszych ściankach, czyli typów w skarbie z Nowej Górnej uznanych przez nas za jedne z najmłodszych.

Omawiany zespół jest szóstym skarbem z HaB1 na ziemiach polskich zawierającym najstarsze lokalne siekierki z tulejką i okazy pochodzenia środkowodunajskiego – poza wymienianymi już znaleziskami z Gól, Miejsca i Podłęża oraz zespołami odkrytymi w Podgórniku, pow. złotoryjski i Starzynach, pow. poddębicki – ale wyjątkowym z uwagi na znaczną liczbę i różnorodność okazów zakarpackich. Wagą 13 kg skarb z Nowej Górnej niewiele ustępuje współczesnym mu 13,5-kilogramowym zespołom dolnośląskim, ale o znacznie bardziej urozmaiconym inwentarzu, z wymienionego wyżej Podgórnika oraz z Raciborza-Sudołu, pow. raciborski. Niestety, z tego ostatniego skarbu zachowały się tylko dwie siekierki: środkowodunajski okaz z prostą krawędzią tulejki, wariantu C, z żeberkiem w kształcie litery T, i egzemplarz proweniencji zachodniej z górnymi skrzydełkami, oraz dłuto i ozdoba obręczowa.

Siekierki typu Kowalewko, wariantu B, podobnie jak w Nowej Górnej z żeberkiem środkowym i pogrubionymi krawędziami bocznymi, poza pojedynczymi egzemplarzami zarejestrowanymi w Małopolsce (Podłęże) i Polsce środkowej (Huta Przerębska, pow. radomszczański) tworzą trzy skupiska (Ryc. 56). W północnej Wielkopolsce odnotowano trzy okazy: pojedynczy z Chrustowa, pow. pilski i dwa ze skarbów niezawierających okazów pochodzenia środkowodunajskiego – z Kotowa, pow. grodziski i związanego ze środowiskiem wodnym zespołu z Kowalewka, pow. obornicki. Z Dolnego Śląska znanych jest sześć takich siekierek typu Kowalewko: trzy z Odry we Wrocławiu-Osobowicach, dwie z cytowanego wcześniej skarbu z Podgórnika i jedna z Nasławic, pow. wrocławski. Na Mazowszu odkryto 13 siekierek omawianego typu (łącznie z okazami o facetowanych bokach z Gól, Pobyłkowa, pow. pułtuski i Wilamowic, pow. płoński). Z wyjątkiem siekierki z Pobyłkowa mają one umieszczone pod krawędzią tulejki dwa lub trzy wsunięte w siebie kąty (w Golach wyjątkowo wyobrażone żłobkami, a nie żeberkami, jak na pozostałych okazach) osadzone na żeberku środkowym. Do okazów mazowieckich przystaje siekierka z facetowanymi bokami, bardzo podobna do wilamowickiej, ze skarbu z Rogowa, pow. toruński.

Występowanie w dorzeczu środkowej Wisły siekierek typu Kowa­lewko z żeberkiem środkowym, pogrubionymi krawędziami i dodatkowym ornamentem, jakich nie odnotowano dotychczas w zachodniej części ziem polskich, czyni prawdopodobnym ich pochodzenie z warsztatów działających poza tzw. nadodrzańskim ośrodkiem metalurgicznym. Za funkcjonowaniem tutaj miejscowych pracowni brązowniczych przemawia dodatkowo obecność w Nowej Górnej lokalnych siekierek w stanie surowym i brak – jak dotychczas – na omawianym obszarze okazów typu Kowalewko, wariantu B, z kilkoma pionowymi żeberkami lub tylko zaznaczonymi krawędziami bocznymi. Siekierki z warsztatów nadwiślańskich wydają się łączyć elementy wytwórczości miejscowej (forma), nordyjskiej (żeberko środkowe i pogrubione krawędzie boczne, łukowato facetowane boki, a w wypadku okazu z Gól także ornament żłobkowo-dołkowy) i środkowodunajskiej (masywne zgrubienie na krawędzi tulejki, wsunięte w siebie V-kształtne żeberka). Żeberko środkowe i osadzone na nim wierzchołkiem dolne żeberko V-kształtne składają się w żeberko w kształcie litery Y, centralny motyw zdobniczy zakarpackich okazów z prostą krawędzią tulejki, wariantu C. Lokalni wytwórcy dysponowali wyborem form odlewniczych (używanych kilkakrotnie i modyfikowanych, np. dla przedłużenia ornamentu okazu nr 45), rdzeni i zasobem surowca, którego źródłem w przypadku Nowej Górnej mogły być siekierki importowane. Trzynaście najmasywniejszych okazów w stanie surowym (Ryc. 51), o łącznej wadze nieco ponad 4,1 kg, stanowi ⅓ całego zasobu, a osiem z nich (nr. 2–4, 12–16) to siekierki najstarsze w skarbie. Obecność w skarbie także siekierek młodszych, ze śladami formowania i użytkowania, pozwala sądzić, że okazy proweniencji zakarpackiej mogły pochodzić z kilku transportów. Niewykluczone, że jeden z nich obejmował dominujące w depozycie siekierki z prostą krawędzią tulejki, wariantu C, o wadze bliskiej 4,1 kg, czyli takiej jak okazów nieopracowanych.

Rozwojowi wytwórczości brązowniczej na obszarze dorzecza środkowej Wisły, której charakterystycznym produktem są siekierki łączące cechy trzech stref kulturowych, sprzyjały krzyżujące się tutaj ważne „drogi” komunikacyjne, którymi rozchodziły się wzorce i gotowe wyroby. Jedna z „dróg” biegła z południa szerokim pasem wzdłuż Wisły, druga prowadziła z północno-zachodniej Europy wzdłuż dolnej i środkowej Odry, dalej zgodnie z biegiem Warty, przez Pojezierze Gnieźnieńskie na Kujawy, następnie wzdłuż Wisły i Bugu w kierunku południowym. Odkryty na terasie zalewowej rzeki Utraty skarb z Nowej Górnej, podobnie jak współczesne mu zespoły z Gól, Kowalewka i Starzyn, można łączyć ze środowiskiem wodnym. Skarby mazowieckie pochodzą z obszaru, na którym podobnie jak w międzyrzeczu Bugu i Wieprza zwyczaj zatapiania siekierek miał długą tradycję. Omawiany zespół wyróżnia się znaczną liczebnością, z dominacją siekierek pochodzenia środkowodunajskiego, jak można sądzić importowanych. Na skarb składają się przedmioty w trzech stadiach produkcyjnych i użytkowych, oddające symbolicznie w akcie depozycji cały cykl metalurgiczny. Umieszczenie zabezpieczonego przed naruszeniem przez nurt rzeki pakietu z brązami w miejscu tylko czasowo zalewanym wodą pozwala domniemywać, że „zatopienie” mogło nie być jedynie aktem ofiarnym. Niewykluczone, że liczono się z potrzebą wydobycia depozytu, czy to dla odzyskania gotowych wyrobów, czy surowca dla miejscowej produkcji brązowniczej. Odpowiedzi na to i inne pytania dotyczące tak sfery duchowej, jak i materialnej ludności kultury łużyckiej w młodszej epoce brązu na obszarze Mazowsza mogą przynieść tylko kolejne znaleziska.