PL EN
MISCELLANEA
Elementy pasa pochodzenia środkowoeuropejskiego w sarmackim grobie z Kartal nad dolnym Dunajem
 
Więcej
Ukryj
 
Data publikacji: 31-12-2018
 
 
Wiadomości Archeologiczne 2018;LXIX(69):25-49
 
SŁOWA KLUCZOWE
DZIEDZINY
STRESZCZENIE
Na lewobrzeżu delty Dunaju, na przedpolu umocnień Kartal we wsi Orlivka (obw. odeski, Ukraina), które były częścią systemu obronnego limesu Dolnej Mezji, znajduje się płaskie cmentarzysko sarmackie z III wieku po Chr. (Ryc. 1). Składało się ono z grobów otaczanych kolistymi rowami oraz podobnych rowów bez zlokalizowanych w ich obrębie grobów, a także grobów nieotoczonych rowami. Istotną wspólną cechą wszystkich pochówków odkrytych na tym cmentarzysku są sztuczne deformacje czaszek pochowanych tu osób (A. A. Vasil'ev, O. K. Savel'ev 2008, s. 29–37; I. V. Bruâko, A. N. Dzigovskij 2008, s. 77; O. K. Savel'ev 2009, s. 365–373; I. V. Bruâko, A. N. Dzigovskij, V. L. Denisûk 2011, s. 341–342). W trakcie wykopalisk prowadzonych w 2012 roku został odkryty m.in. interesujący zespół składający się z dwóch grobów (nr 298, 298a) otoczonych kolistym rowem (Ryc. 2). Grób 298 tworzyło skupisko przedmiotów metalowych wraz z niewielką ilością drobnych fragmentów przepalonych kości (Ryc. 3, 4:1––5, 5:1–7.10–16). W grobie 298a złożono pochówek inhumacyjny, później – zapewne rytualnie – naruszony. Pozostałości szkieletu leżały w nieładzie pod północną ścianą jamy grobowej a czaszka zalegała wyżej od pozostałych kości (Ryc. 2:B, 6:1); spośród elementów wyposażenia grobowego zachowały się jedynie dwa okucia (Ryc. 4:6.7, 5:8.9). Istotnym elementem całego założenia jest kolisty rów o średnicy 10–11 m (Ryc. 2:A). W północnej części tego rowu znajdowało się przejście pomiędzy powierzchnią otoczoną rowem a obszarem rozciągającym się na zewnątrz. We wschodniej i południowej części rowu odkryto dwa skupiska kamieni, nie sięgające jego dna (Ryc. 2:A, 6:2), które podczas odprawiania rytuałów pogrzebowych zapewne znajdowały się na powierzchni. Na dnie rowu w dwóch miejscach natrafiono na pozostałości czaszki konia (Ryc. 2:A). W wypełnisku południowej części rowu odkryto okucie ze stopu miedzi (Ryc. 6:3d), a w północnej fragmenty kilku naczyń glinianych (Ryc. 6:3.3a.3b). Ceramika ta może stanowić pozostałości sprawowanych tu rytuałów pogrzebowych, tzw. tryzny. Zapewne z nimi wiązać można także płytki obiekt (nr 39), odkryty na zewnątrz przejścia przez rów. Na północny wschód od rowu została znaleziona niewielka srebrna zoomorficzna aplikacja rzemienia (Ryc. 4:8a.8b), która prawdopodobnie należała do inwentarza grobu 298a. Ważną cechą inwentarzy grobów 298 i 298a jest współwystępowanie zabytków pochodzenia środkowoeuropejskiego (grób 298; Ryc. 3:1.2, 5:1.2) oraz charakterystycznych dla środowiska sarmackiego Europy wschodniej (groby 298 i 298a; Ryc. 3:3–9, 4:1–7, 5:3–16). Pochodzenia środkowoeuropejskiego jest zestaw okuć pasa ze stopu miedzi (grób 298), który składał się ze sprzączki o prostokątnej ramie z podwójnym kolcem (grupa G typ 37) oraz prostokątnego okucia końcowego zdobionego ornamentem ażurowym (typ 9 odm. 5/1) (por. R. Madyda-Legutko 1987; 2011). Na terenie Barbaricum zasięg występowania prostokątnych sprzączek z podwójnym kolcem wykonanych ze stopu miedzi (Ryc. 8), jest wyraźnie mniejszy niż egzemplarzy żelaznych (por. J. Andrzejowski, R. Madyda-Legutko 2013, s. 18–19, zest. 1, ryc. 1). Prawie wszystkie sprzączki z podwójnym kolcem z terenu kultury wielbarskiej wykonane są ze stopów miedzi (typ G37 lub do niego zbliżone; Ryc.7:6–11). Występują one także na obszarach zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego (typ G45) i kultury przeworskiej (typ G37; Ryc. 7:12). Pojedyncze sprzączki ze stopów miedzi znane są ponadto z Brandenburgii (typy G37/40 i G45), ze Szlezwiku, Jutlandii i wysp duńskich (typy G36, G37/41 i G42) oraz Kotliny Czeskiej (typ G37). Zwraca uwagę, że na północnych wybrzeżach Morza Czarnego spotykane są wyłącznie prostokątne sprzączki o ramach jedno- i dwudzielnych z widełkowatym kolcem wykonane ze stopów miedzi (Ryc. 7:2.3.5). W tę strefę ich występowania wpisuje się sprzączka z Kartal (Ryc. 7:1). Egzemplarz ten, jak również półfabrykat kolca sprzączki ze stopu miedzi typu G36/37 z Polesia ukraińskiego (Ryc. 7:4), łączą sprzączki z tego surowca z północnych wybrzeży Morza Czarnego z analogicznymi egzemplarzami ze strefy osadnictwa wielbarskiego. Na terenie środkowoeuropejskiego Barbaricum chronologia sprzączek z podwójnym kolcem, bez względu na użyty surowiec, obejmuje fazy B2b i C1a. Sprzączki z terenów nadczarnomorskich datowane są stosunkowo późno, bo na koniec II i początki III wieku oraz na 1. połowę III wieku. Istotnym elementem zestawu pasa z Kartal (gr. 298) jest znacznych rozmiarów okucie końcowe zbliżone do prostokąta (Ryc. 3:2, 5:2), charakterystyczne dla faz B2b i C1a. Ornamentyka ażurowa na tego typu okuciach pojawia się głównie na egzemplarzach pochodzących z kręgu zachodniobałtyjskiego (kultura bogaczewska i sudowska), a także, choć rzadziej, z kultury przeworskiej (Ryc. 9:2–9, 11; Lista 1). Stylistycznie okucie z Kartal bliższe jest okuciom o rozbudowanej ornamentyce z motywem trójkąta, znanym z kręgu zachodniobałtyjskiego (Ryc. 9:2.3), niż okuciom z ternu kultury przeworskiej (Ryc. 9:7). Do tej stylistyki nawiązują także okucia ze stopu miedzi z Karìva na zachodniej Ukrainie (Ryc. 10:1.2). Sprzączka z podwójnym kolcem wraz z okuciem końcowym z grobu 298 tworzy charakterystyczny zestaw przeznaczony dla stosunkowo szerokiego pasa, jaki na terenie środkowoeuropejskiego Barbaricum noszony był przez wojowników (Ryc. 12:2–4). Użycie stopu miedzi, nadającego mu efektowny złotawy kolor, oraz trójkowy układ nitów mocujących skuwkę sprzączki do rzemienia, podkreśla paradny charakter tego pasa. Wśród okuć charakterystycznych dla sarmackiego środowiska Europy Wschodniej wyróżnia się srebrny zestaw z grobu 298, składający się ze sprzączki, okucia końcowego, a zapewne także z niewielkiego okucia pierścieniowatego (Ryc. 4:1–3, 5:3–5). Rama i skuwka srebrnej sprzączki z Kartal zostały odlane razem. Analogiczne sprzączki znane są z inwentarzy grobów sarmackich jeźdźców z terenów położonych nad dolnym Donem, datowanych na koniec II i 1. połowę III wieku po Chr. (Ryc. 13:3–6). Sprzączkę taką odkryto też na lewym brzegu dolnego Dniestru (Ryc. 13:2). Srebrne okucie z tego zestawu (Ryc. 4:3, 5:5), jak i wykonane ze stopu miedzi (Ryc. 4:4, 5:12), należą do typu N3a okuć końcowych charakterystycznych dla późnosarmackiej grupy IIa sprzączek i okuć końcowych według V. Û. Malaševa, datowanej na lata 200/210–240/250 (V. Û. Malašev 2000, s. 197, 199–200, ryc. 1, 2). W późnosarmackich pochówkach jeźdźców z Europy Wschodniej zazwyczaj występuje po kilka okuć końcowych i sprzączek, które miały różne przeznaczenie funkcjonalne. Stosowane były do pasów noszonych na biodrach, a także pasów służących do zawieszenia broni, jak również należały do rzemieni obuwia oraz rzemieni uprzęży końskiej. Okucia końcowe, analogiczne do egzemplarza z Kartal, znane są z późnosarmackich grobów ze stepów Budziaku (Ryc. 14:1) i z Krymu (Ryc. 14:2); datowane są na III wiek. Często występują też wśród inwentarzy późnosarmackich grobów jeźdźców znad dolnego Donu (Ryc. 14:3–5). Trudno natomiast określić przeznaczenie niewielkiego srebrnego okucia pierścieniowatego z tego zestawu (Ryc. 4:2, 5:4). Wśród zabytków charakterystycznych dla środowiska sarmackiego w grobie 298 z Kartal są też okucia wykonane ze stopu miedzi, należące do uprzęży końskiej (Ryc. 3:3–5.8.9, 4:5, 5:10.11.13–16), a mające analogie w inwentarzach późnosarmackich pochówków odkrywanych nad dolnym Donem. Mogły one należeć do rzemieni siodeł, cugli i ogłowia, a także do mocowania popręgu. W zestawie przedmiotów z grobu 298 z Kartal są też pojedyncze okucia rzemieni, których przeznaczenia funkcjonalnego nie można jednoznacznie określić (Ryc. 3:6.7, 5:6.7). Wąskie okucie końcowe ze stopu miedzi (Ryc. 4:6, 5:8) z grobu 298a jest również charakterystyczne dla inwentarzy grobów jeźdźców z 1. połowy III wieku po Chr. Możliwe, iż srebrne okucie z tego grobu (Ryc. 4:7, 5:9) jest częścią nahajki. Unikatowa zoomorficzna aplikacja rzemienia (Ryc. 4:8a.8b) znajduje analogie jedynie na cmentarzysku w Nejzac na Krymie (Ryc. 15). Z okuć rzemieni znajdujących się w grobie 298 i 298a najstarszym elementem jest sprzączka z podwójnym kolcem i ażurowe okucie końcowe, datowane w ramach faz B2b–C1a. W świetle najnowszych badań nad datowaniem faz B2/C1–C1a na obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum, okres użytkowania pasów zapinanych sprzączkami z podwójnym kolcem nie powinien przekraczać 200 roku (P. Kaczanowski, A. Przychodni 2014). Zabytki charakterystyczne dla środowiska sarmackiego pochodzące z obu grobów (298 i 298a) mają późniejszą pozycję chronologiczną. Znajdują one bliskie, a niekiedy nawet identyczne odpowiedniki na późnosarmackich cmentarzyskach znad dolnego Donu, gdzie datowane są na III wiek, głównie na jego 1. połowę. Na cmentarzyskach tych grzebano także przedstawicieli sarmackiej elity wojskowej. Oba pochówki z Kartal należy uznać za jeden późnosarmacki kompleks grobowy (nr 298/298a). Jego złożenie miało miejsce najprawdopodobniej w 2. ćwierci III wieku po Chr., przy czym między pochówkiem z grobu 298 a bliżej nieokreślonymi działaniami o charakterze rytualnym, których rezultatem jest grób 298a, albo była niewielka różnica czasowa, albo też oba założenia powstały synchronicznie. Bardzo podobną sytuację zaobserwowano na sarmackim cmentarzysku Kolobovka/Колобовка III, położonym na lewym brzegu Wołgi. Z dużym prawdopodobieństwem należy przyjąć, iż wskutek wydarzeń politycznych, jakie miały miejsce w Europie Środkowej i Wschodniej w 2. połowie II i na początku III stulecia pas charakterystyczny dla stroju wojowników ze środkowoeuropejskiego Barbaricum trafił na tereny sarmackie, a następnie do grobu sarmackiego jeźdźca. Wśród takich wydarzeń należy wskazać przede wszystkim wędrówkę Gotów z południowych wybrzeży Bałtyku na południowy wschód, na północne wybrzeża Morza Czarnego. Nekropola, na której odkryto omawiane zabytki, najprawdopodobniej została założona przez niewielką grupę ludności sarmackiej, która pozostała na stepach Budziaku po rozpoczęciu tzw. wojen gockich. Zapewne w tym czasie dołączyły do niej pojedyncze grupy Sarmatów z terenów położonych dalej na wschód. Pas wojownika z grobu 298 należy zaliczyć do grupy artefaktów, które stanowią materialne świadectwo migracji Gotów, którzy pod przewodnictwem Filimera przewędrowali przez krainę Oium i dotarli na tereny nadczarnomorskie. Właśnie tutaj pas ten mógł trafić w ręce Sarmatów jako trofeum lub podarunek. Następnie, w okolicznościach obecnie niemożliwych do zrekonstruowania, wraz ze swym już sarmackim właścicielem dotarł nad dolny Dunaj i wszedł w skład przedmiotów złożonych do grobu 298. * Artykuł jest zmienioną i rozszerzoną wersją rosyjskojęzycznej pracy И. В. Бруяко, А. Н. Дзиговский, Р. Мадыда-Легутко, Studia Baltica et Pontica (Сармато-германский комплекс на городище Картал в низовьях Дуная), Stratum plus 2017/4, s. 233–264.
 
REFERENCJE (76)
1.
Abramova M. P. (Абpамова М. П.), Rannie alany Severnogo Kavkaza III–V vv. n.è., Moskva, 1997.
 
2.
Almgren O. Studien über nordeuropäischen Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Mannus-Bibliothek 32, Leipzig, 1923.
 
3.
Ambroz A. K. (Амброз А. К.), Fibuly ûga evropejskoj časti SSSR II v. do n.è – IV v. n.è., Arheologia SSSR, Svod arheologičeskih istočnikov D1-30, Moskva, 1996.
 
4.
Andrzejowski J., Ze studiów nad związkami przeworsko-wielbarskimi na wschodnim Mazowszu – cmentarzysko w Wyszkowie nad Bugiem, In: J. Andrzejowski (ed.), IN MEDIO POLONIAE BARBARICAE. Agnieszka Urbaniak in memoriam, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina III, Warszawa, 2014, p. 19–43.
 
5.
Andrzejowski J., Madyda-Legutko R., Bronze belt buckles with doubled tongue between Scandinavia and Black Sea, In: I. Khrapunov, F.-A. Stylegar (eds), Inter Ambo Maria. Northern Barbarians from Scandinavia to the Black Sea, Kulturhistoriske rapporter 15, Kristiansand-Simferopol, 2013, p. 6–25.
 
6.
Andrzejowski J., Madyda-Legutko R., Zur Mobilität von Kriegern am Übergang von der älteren zur jüngeren römischen Kaiserzeit im Lichte der Verbreitung der Doppeldornschnallen, Študijne zvesti Archeologického ústavu Slovenskej Akadémie vied Nitra 64, 2018, p. 55–80.
 
7.
Âcenko S. A. (Яценко С. А.), Družina u kočevyh sarmatov: material'nye svidetel'stva, In: S. V. Alekseev (ed.), Èlita Rossii v prošlom i nastoâ­ŝem: istoričeskie i social'no-psihologičeskie aspekty. Materialy III Vserossijskoj naučnoj konferencii, Istoričeskoe obozrenie 15, 2014, p. 25–29.
 
8.
Âcenko S. A. (Яценко С. А.), K izučeniju planigrafii krupnyh sarmatskih nekropolej, In: L. T. Âblonskij, L. A. Kraeva (eds), Konstantin Fedorovič Smirnov i sovremennye problemy sarmatskoj arheologii. Materialy IX meždunarodnoj naučnoj konferencii «Problemy sarmatskoj arheologii i istorii», posvâŝennoj 100-letiju so dnâ roždeniâ Konstantina Fedoroviča Smirnova, Orenburg, 2016, p. 311–319.
 
9.
Bârcă V., Symonenko O., Călăreţii stepelor. Sarmaţii în spaţiul nord-pontic, Centrul de Studii Militare Romane 3, Cluj-Napoca, 2009.
 
10.
Bažan I. A., Gerceger D. A. (Бажан И. А.,Герцегер Д. А.), Bronzovaâ prâžka rimskogo vremeni iz Ol'vii, Peterburgskij arheologičeskij vestnik 4, 1997, p. 107–111.
 
11.
Bezuglov S. I. (Безуглов С. И.), Pozdnesarmatskoe pogrebenie znatnogo voina v stepnom Podon'e, Sovetskaâ Arheologiâ 1988/4, 1988, p. 103–115.
 
12.
Bezuglov S. I. (Безуглов С. И.), Voinskoe pozdnesarmatskoe pogrebenie bliz Azova, Istoriko-arheologičeskie issledovaniâ v Azove i na Nižnem Donu v 1994 g., vol. 14, Azov, 1997, p. 133–142.
 
13.
Bezuglov S. I. (Безуглов С. И.), Pozdnesarmatskie meči (po materialam Podon'â), In: Û. K. Guguev (ed.), Sarmaty i ih sosedi na Donu, Materialy i issledovaniâ po arheologii Dona 1, Rostov-na-Donu, 2000, p. 159–193.
 
14.
Bondar' R. D. (Бондарь Р. Д.), Gorodiŝe u s. Orlovka, In: G. A. Košelenko, I. T. Kruglikova, V. S. Dolgorukov (eds), Antičnye gosudarstva Severnogo Pričernomor'â, Arheologiâ SSSR 10, Moskva, 1984, p. 31–32.
 
15.
Bondar' R. D., Bulatovič S. A. (Бондарь Р. Д., Булатович С. А.), Orlovskoe gorodiŝe v pamâtnikah numizmatiki, Stratum plus 2001–2002/6, 2002, p. 171–182.
 
16.
Bruâko, I. V. Dzigovskij A. N. (Бруяко И. В., Дзиговский А. Н.), Zametki po istorii gorodiŝa Kartal v rimskoe vremâ, In:I. V. Nemčenko (ed.), Drevnee Pričernomor'e. VIII čteniâ pamâti prof. P. O. Karyškovskogo, Odessa, 2008, p. 74–79.
 
17.
Bruâko I. V., Dzigovskij A. N., Denisûk V. L. (Бруяко И. В., Дзиговский А. Н., Денисюк В. Л.), Amfory rimskogo vremeni iz raskopok gorodiŝa Kartal (učastok «Kartal-posad»), Materialy po arheologii Severnogo Pričernomor'â 12, Odessa, 2011, p. 336–348.
 
18.
Bruâko I. V., Dzigovskij A. N., Madyda-Legutko R. (Бруяко И. В., Дзиговский А. Н., Мадыда-Легутко Р.), Studia Baltica et Pontica (Sarmato-germanskij kompleks na gorodiŝe Kartal v nizov'âh Dunaâ), Stratum plus 2017/4, 2017, p. 233–264.
 
19.
Dzigovskij A. N. (Дзиговський A. М.), (A. N. Dzigovs'kij) Kul'tura sarmatіv Pіvnіčno-Zahіdnogo Pričornomor'â, Odesa, 2000.
 
20.
Dzigovskij A. N. (Дзиговський A. М.), Očerki istorii sarmatov Karpato-Dneprovskih zemel', Odessa, 2003.
 
21.
Dzigovskij A. N. (Дзиговський A. М.), Sarmaty, In: I. V. Bruâko, T. L. Samojlova (eds), Drevnie kul'tury Severo-Zapadnogo Pričernomor'â, Odessa, 2013.
 
22.
Dzigovskij A. N., Ostroverhov A. S.(Дзиговский А. Н., Островерхов А. С.), Steklânnaâ posuda kak istoričeskoe âvlenie v pamâtnikah skifo-sarmatskogo vremeni Ukrainy, Moldovy i Rossijskogo Podon'â (VI v. do n. è.– IV v. n. è.), Odessa, 2000.
 
23.
Gaerte W., Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg i. Pr.. 1929.
 
24.
Godłowski, K., The Chronology of the Late Roman and Early Migration Periods in Central Europe, ZNUJ CCXVII = Prace Archeologiczne 11. Kraków, 1970.
 
25.
Godłowski, K., Wichman, T., Chmielów Piaskowy. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur im Świętokrzyskie Gebirge, Monumenta Archaeologica Barbarica VI, Kraków, 1998.
 
26.
Gorohovs'kij Ê. L., Son N. O. (Гороховський Є. Л., Сон Н. О.), Fibuli z Tìri, Arheologіâ 1989/3, 1989, p. 69–78.
 
27.
Grosu V., Sarmaţii în spaţiul geto-dacic răsăritean, Arheologia Moldovei XVIII, 1995, p. 133–186.
 
28.
Gudkova A. V., Fokeev M. M. (Гудкова А. В., Фокеев М. М.), Zemledel'cy i kočevniki v nizov'âh Dunaâ I – IV vv. n.è., Kiev, 1984.
 
29.
Guguev V. K., Bezuglov S. I. (Гугуев В. К.,Безуглов С. И.), Vsadničeskoe pogrebenie pervyh vekov našej èry iz kurgannogo nekropolâ Kobâkova gorodiŝa na Donu, Sovetskaâ Arheologiâ 1990/2, 1990, p. 164–175.
 
30.
Hellström K., Fibeln und Fibeltracht der Sarmatischen Zeit im Nordschwarzmeergebiet (2. Jh. v. Chr.–3. Jh. n. Chr.), Archäologie in Eurasien 39, Berlin, 2018.
 
31.
Homâkova O. A. (Хомякова О. А.), Stil' ažurnoj ornamentiki rimskogo vremeni v ûgo-vostočnoj Pribaltike, In: I. O. Gavrituhin, A. M. Voroncov (eds), Lesnaâ i lesostepnaâ zony Vostočnoj Evropy v èpohi rimskih vliânij i velikogo pereseleniâ narodov, Konferenciâ 4. Čast' I, Tula, 2015, p. 190–230.
 
32.
Hrapunov I. N. (Храпунов И. Н.), Sklep III v. n. è. iz mogil'nika Nejzac, Problemy istorii, filologii, kul'tury XVI/1, 2006, p. 104–118.
 
33.
Hrapunov I. N. (Храпунов И. Н.), Nakonečniki remnej iz mogil'nika Nejzac, Materiâly po arheologii, istorii i ètnografii Tavrii XIV, 2008, p. 61–79.
 
34.
Hrapunov I. N. (Храпунов И. Н.), Nekotorye itogi issledovanij mogil'nika Nejzac, In: I. N. Hrapunov (ed.), Issledovaniâ mogil'nika Nejzac. Sbornik naučnyh statej, Simferopol', 2011, p. 13–113.
 
35.
Hrapunov I. N. (Храпунов И. Н.), Osobennosti mogil'nika Nejzac, In: I. N. Hrapunov, Krym v sarmatskuû èpohu (II v. do n.è. – IV v. n.è.), Simferopol'-Bahčisaraj, 2013, p. 188–207.
 
36.
Hrapunov I. N., Mul'd S. A. (Храпунов И. Н.,Мульд С. А.), Sklepy s pogrebeniâmi III v. n. è. iz mogil'nika Nejzac, Bosporskie issledovaniâ VII, 2004, p. 299–326.
 
37.
Isings C., Roman glass from dated finds, Archaeologica Traiectina 2, Groningen, 1957.
 
38.
Jahn M., Die Bewaffung der Germanen in der älteren Eisenzeit etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. Chr., Mannus-Bibliothek 16, Würzburg, 1916.
 
39.
Jaskanis J., Wyniki badań cmentarzyska kurhanowego we wsi Osowa, pow. Suwałki w latach 1960–1961, Rocznik Białostocki III, 1962, p. 233–297.
 
40.
Jaskanis J., Szwajcaria. Cmentarzysko bałtyjskie kultury sudowskiej w północno-wschodniej Polsce, Warszawa, 2013.
 
41.
Juga A., Ots M., Szymański P., Über die Vorteile der Bildung einer didaktischen Kollektion. Materialien der Bogaczewo-Kultur und Olsztyn-Gruppe in Ajaloo Instituut in Tallinn (Estland), In: A. Bursche, R. Ciołek (eds), Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, 2003, p. 205–243.
 
42.
Kaczanowski, P., Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków archeologicznych I, Kraków, 1995.
 
43.
Kaczanowski P., Przychodni A., Uwagi o chronologii absolutnej początków młodszego okresu wpływów rzymskich w kulturze przeworskiej, Wiadomości Archeologiczne LXV, 2014, p. 135–147.
 
44.
Kempisty A., Okulicz J., Période romaine tardive et période des migrations des peuples en Mazovie, Inventaria Archaeologica XV, 1965, tabl. 88–95.
 
45.
Khrapunov I., Germanic artefacts in the cemetery of Neyzats, In: I. Khrapunov, F.-A. Stylegar (eds.) Inter Ambo Maria. Northern Barbarians from Scandinavia to the Black Sea, Kulturhistoriske rapporter 15, Kristiansand, Simferopol, 2013, p. 177–195.
 
46.
Kieferling G., Archeologiczne badania wykopaliskowe przeprowadzone w 2000 r. na wielokulturowym stanowisku nr 8 w Radawie, pow. Jarosław, Rocznik Przemyski XXXVII: 2001, z. 1, Archeologia, 2001, p. 33–42.
 
47.
Kostrzewski, B., Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Czaczu i w Kokorzynie w pow. kościańskim i w Pięczkowie w pow. średzkim, Fontes Archaeologici Posnanienses VI (1955), 1956, p. 65–103.
 
48.
Krivošeev M. V. (Кривошеев М. В.), Pozdnesarmatskie kompleksy s naborami klinkov s territorii Nižnego Povolž'â, Nižnevolžskij arheologičeskij vestnik 14, 2014, p. 87–91.
 
49.
Kurčatov S. І., Simonenko O. V., Čirkov A. Û. (Курчатов С. І., Симоненко О. В., Чирков А. Ю.), Sarmats'kij voїns'kij mogil'nik na Seredn'omu Prutì, Arheologìâ 1995/1, 1995, p. 112–123.
 
50.
Kurciatov S., Bubulici V., Necropola de la Bădrăgii Vechi şi problema fazei finale a culturii sarmatice, In: Vestigii arheologice din Moldova, Chişinău, 1997, p. 220–234.
 
51.
Larenok V. A. (Лaрeнок B. A.), Dva unikal'nyh pogrebeniâ iz nekropolâ Kobâkova gorodiŝa, Istoriko-arheologičeskie issledovaniâ v Azovei na Nižnem Donu v 2010 g., vol. 26, Azov, 2010, p. 291–312.
 
52.
Madyda-Legutko R., Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. Int. Series 360, Oxford (1986), 1987.
 
53.
Madyda-Legutko R., Doppeldornschnallen mit rechteckigem Rahmen im europäischen Barbaricum, Germania 68 (2), 1990, p. 551–585.
 
54.
Madyda-Legutko R., Uwagi o ornamentyce ażurowej w kręgu zachodniobałtyjskim, In: A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska (eds.), Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, 2009, p. 773–786.
 
55.
Madyda-Legutko R., Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków, 2011.
 
56.
Malašev V. Û. (Малашев В. Ю.), Periodizaciâ remennyh garnitur pozdnesarmatskogo vremeni, In: Û. K. Guguev (ed.), Sarmaty i ih sosedi na Donu, Materialy i issledovaniâ po arheologii Dona 1, Rostov-na-Donu, 2000, p. 194–232.
 
57.
Myc V. L., Lysenko A. V., Ŝukin M. B., Šarov O. V., Čatyr-Dag – nekropol' rimskoj èpohi v Krymu, Sankt-Peterburg, 2006.
 
58.
Okulicz J., Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo na przysiółku Kula, pow. Giżycko, Rocznik Olsztyński I, 1958, p. 47–116.
 
59.
Oniŝuk Â. Ì. (Онищук Я. І.), Naselennâ Zahìdnoї Volinì ta Zahìdnogo Podìllâ u peršìj polovinì І tis. n. e.: kul'turno-ìstoričnij aspekt, L'vìv, 2018.
 
60.
Pietrzak M., Rożnowski F., Dwa interesujące groby szkieletowe ludności kultury wielbarskiej odkryte na cmentarzysku w Pruszczu Gdańskim stan. 7, In: B. Kontny (ed.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistula fluminis ebibuntur: Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, ŚWIATOWIT, Suppl. Series B: Barbaricum 11, Warszawa, 2015, p. 539–548.
 
61.
Raddatz K., Der Thorsberger Moorfund. Gürtelteile und Körperschmuck, Offa-Bücher 13, Neumünster, 1957.
 
62.
Schmiedehelm M., Das Gräberfeld Gąsior (nach Materialien von F. E. Peiser), Archaeologia Baltica IX (Polonia 89), Łódź, 1990, p. 5–126.
 
63.
Schmiedehelm M., Das Gräberfeld am Jaskowska-See in Masuren. Studien zur westmasurischen Kultur der römischen Eisenzeit (red. A. Juga-Szymańska, P. Szymański), Warszawa, 2011.
 
64.
Savel'ev O. K. (Савельев О. К.), Bogatoe pozdnesarmatskoe pogrebenie iz kurgana 2u s. Diviziâ (voprosy datirovki), Stratum plus 2004/4, 2009, p. 365–373.
 
65.
Sergackov I. V., Klepikov V. M. (Сергацков И. В., Клепиков В. М.), Sarmatskie kurgany u s. Kolobovka, Nižnevolžskij arheologičeskij vestnik 4, 2001, p. 196–212.
 
66.
Sharov O., The Details of Roman/Germanic Harness Decorations from the Kuban Area, In: Na hranicích Impéria. Extra fines Imperii. Jaroslavu Tejralovi k 80. narozeninám, Brno, 2017, p. 357–370.
 
67.
Simonenko A. V. (Симоненко А. В.), Sarmatskie vsadniki Severnogo Pričernomor'â, Sankt-Peterburg, 2010.
 
68.
Simonenko A. V. (Симоненко А. В.), Rimskij import u sarmatov Severnogo Pričernomor'â, Sankt-Peterburg, 2011.
 
69.
Simonenko A., Marčenko I. I., Limberis N. Ju., Römische Importe in sarmatischen und maiotischen Gräbern zwischen Unterer Donau und Kuban, Archäologie in Eurasien 25, Mainz, 2008.
 
70.
Sinika V. S., Razumov S. N., Lysenko S. D., Tel'nov N. P., Kurgannaâ gruppa «Sputnik» u s. Bližnij Hutor na levoberež'e Nižnego Dnestra, Materialy po arheologii Severnogo Pričernomor'â 13, Odessa, 2015, p. 164–194.
 
71.
Šarov O. V. (Шаров О. В.), Dannye pis'mennyh i arheologičeskih istočnikov o poâvlenii germancev na Bospore (problema vydeleniâ «germanskih drevnostej» na Bospore), Stratum plus 2010/4, 2010, p. 251–285.
 
72.
Ŝukin M. B. (Щукин М. Б.), Gotskij put' (goty, Rim i černâhovskaâ kul'tura), Sankt-Peterburg, 2005.
 
73.
Vadai A. H., Kul'čar V. (Вадаи А. Х., Кульчар В.), K voprosu o tak nazyvaemyh sarmatskih prâžkah, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae XXXVI, 1984, p. 239–261.
 
74.
Vasil'ev A. A. (Васильев А. А.), Germanskie voinskie prâžki i nakonečniki remnej na Bospore, Bosporskie issledovaniâ IX, 2005, p. 279–292.
 
75.
Vasil'ev A. A., Savel'ev O. K. (Васильев А. А., Савельев О. К.), Perehod ot načal'nogo k final'nomu ètapu pozdnesarmatskoj kul'tury v meždureč'e Dnestra i Dunaâ (hronologičeskij aspekt), In: Drevnosti Central'noj i Vostočnoj Evropy èpohi rimskogo vliâniâ i pereseleniâ narodov, Germania – Sarmatia, Kaliningrad, 2008, p. 29–43.
 
76.
Vasil’yev A., Druzhnoye and Thorsberg: some aspects of the study of belt sets from the Late Roman period In: I. Khrapunov, F.-A. Stylegar (eds.) Inter Ambo Maria. Contacts between Scandinavia and the Crimea in the Roman Period, Kristiansand-Simferopol, 2011, p. 236–246.
 
ISSN:0043-5082
Journals System - logo
Scroll to top