PAPERS
Crude sickles from the territory of the Przeworsk Culture
More details
Hide details
1
Instytut Archeologii, Uniwersytet Rzeszowski, Polska
Submission date: 2023-06-29
Final revision date: 2023-10-14
Acceptance date: 2024-06-18
Online publication date: 2024-12-31
Corresponding author
Marcin Szpila
Instytut Archeologii, Uniwersytet Rzeszowski, Stanisława Moniuszki 10, 35-015, Rzeszów, Polska
Wiadomości Archeologiczne 2024;LXXV(75):43-71
TOPICS
ABSTRACT
Crude sickles made of iron, found in the Przeworsk Culture areas, have not previously been the subject of a separate study. The artefacts in question, interpreted as harvesting tools, form a relatively small category of agricultural implements. As they greatly resemble regular sickles, there are no clear criteria defining these two groups of artefacts. Due to their similarity, especially in the case of incomplete specimens, the identification of the aforementioned tools in archaeological material is difficult.
The crude sickle, unlike the regular sickle, has a slightly curved or straight blade measuring 30 to 50 cm in length and generally 3 to 4 cm in width. In most specimens, the tang is distinguished from the blade on one side and terminates in a spike, which is bent perpendicular to the plane of the tool and used to attach a wooden handle. The handle is longer than that of the sickle but much shorter than that of the modern scythe. The blade laying flush with the tang (and thus the handle) forms an obtuse or, at most, a right angle. This fact, in addition to their smaller size, distinguishes crude sickles from proper scythes, in which the handle is positioned at an acute angle to the blade.
The first appearance of crude sickles can most probably be linked to the economic revolution in the Celtic environment, which resulted in the introduction of a number of improved iron tools. There is a reasonable assumption in the literature that crude sickles were primarily used for cutting grass, and their presence in archaeological assemblages may indicate the important role of animal husbandry in the economy of ancient societies. It is possible that in some areas such tools were also used for harvesting crops, although there is no evidence to support such usage of the items in question in the La Tène Period and the Roman Iron Age. In addition to their main purpose, crude sickles may have actually served a number of secondary uses, such as harvesting reeds or wicker.
The oldest tools of this type in the territory of present-day Poland, dating to the last centuries BCE, have been discovered in the zones of Celtic settlement in the Upper San River basin and at Tyniec Group sites near Kraków. Of the same chronology is the largest series of crude sickles, consisting of approx. 70 specimens, discovered at Pikule 2 (SE Poland) during plundering exploration; most of them have been lost. Only a small part of the assemblage, together with a few more specimens discovered during rescue excavations at Pikule, has found its way to museum collections.
In the Przeworsk Culture areas, the artefacts in question are known both from settlement and sepulchral sites; they were also relatively often included in deposits (so-called hoards) of iron tools. Considering the high uniformity of crude sickles, only a few of which have been discovered in better-dated assemblages, as well as the fragmentary nature of many specimens, the typological method cannot be used to establish their chronology. All crude sickles recorded to date at Przeworsk Culture sites correspond either to type II in the classification created by A. Leube (2003) for the tools of this type from the northern part of central Europe or to type I5 in the classification of such artefacts from south-eastern Europe by J. Henning (1987), grouping specimens with rather narrow and slightly curved blades (Figs. 5−8).
Sixteen sites of the Przeworsk Culture yielded a total of 23 crude sickles. From 10 settlements come 17 specimens, eight of which were discovered in outbuildings or residential dwellings, five in iron tool deposits (so-called hoards), and the last four were stray finds. The remaining exemplars were recovered from cemeteries − three came from graves (two female and one unspecified), two were stray finds, and one was part of a deposit.
The oldest crude sickle from the Przeworsk Culture area comes from the settlement at Dzbądzek (Cat. 3), dated to the Late Pre-Roman Period. In the case of the other artefacts, it was possible to determine the chronology of the crude sickles found in grave assemblages, while the rest can only be dated within broader time ranges.
Crude sickles have been found in various zones of the Przeworsk Culture area (Fig. 2). Their small number and the vague dating of most of these tools make it difficult to draw general conclusions. Nevertheless, some observations are worth mentioning. For example, the number of crude sickles gradually increases from the Late Pre-Roman Period (one specimen) to the Late Roman Iron Age and the early stage of the Migration Period, which yielded the largest number of crude sickles (15 specimens) (cf. Catalogue). The younger specimens are concentrated in central and southern Poland, while the older ones are scattered in the northern, north-eastern and eastern zones of the then territory of the Przeworsk Culture.
The greater number of crude sickles from the terminal phases of the Przeworsk Culture is unlikely to be indicative of the intensification of animal husbandry at the time, as it was a period of demographic regression and a significant dilution of settlement structures. More recent dendrochronological, palynological and geological studies conducted for peat bogs suggest that there may have been a significant cooling of the climate towards the end of the Roman Iron Age and during the Migration Period in Europe. These data are confirmed by written sources. The cooling of the climate may have prolonged the annual period during which cattle were wintered inside barns, increasing the demand for hay, which was more easily met by using crude sickles rather than regular sickles.
The appearance of iron crude sickles in archaeological material of the Przeworsk Culture is one of the manifestations of the influence of the Celtic world on the said group; a few cases of deposition of these tools in graves seem to be the result of contact with the Balt environment. The finds of crude sickles further indicate the important role of husbandry in the economy of the Przeworsk Culture communities, which seems to be confirmed by the greatest accumulation of these tools in the region between the Prosna and Warta rivers, characterised by moderately fertile soils.
REFERENCES (132)
1.
Appian z Aleksandrii, Historia Rzymska, tom I–II (tłum. L. Piotrowicz), Wrocław 1957 [Ossolineum].
2.
Jan Lydos, De Portentis (tłum. fragmentów w: A. Arjava 2005).
6.
Zachariasz Retor, The Syriac Chronicle Known as that of Zachariah of Mitylene (tłum. F.J. Hamilton, E.W. Brooks), London 1899 [Methuen & Co.] (reed. New York 1979; AMS Press).
7.
Abramek B. 2004: Dwa domy ze schyłkowej fazy kultury przeworskiej z Walkowa-Kurnicy, st. 1, gm. Osjaków, woj. łódzkie, datowane metodą radiowęglową, PMMAE 42, 327–353.
8.
Abramek B. 2007: Naczynie pierścieniowate z późnoprzeworskiej osady w Walkowie-Kurnicy, st. 1, pow. Wieluń, [w:] M. Głosek, J. Maik (red.), Od pradziejów po współczesność. Archeologiczne wędrówki. Studia dedykowane Pani Profesor Marii Magdalenie Blombergowej, Acta Archaeologica Lodziensia 53, Łódź [Łódzkie Towarzystwo Naukowe], 9–13.
9.
Arjava A. 2005: The Mystery Cloud of 536 CE in the Mediterranean, „Dumbarton Oaks Papers” 59, 73–94.
10.
Babeş M. 1993: Die Poieneşti-Lukaševka-Kultur. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte im Raum östlich der Karpaten in den letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt, Saarbrücker Beiträge zur Altertumskunde 30, Bonn [Dr. Rudolf Habelt].
11.
Bagińska J. 2004: Wolica Brzozowa, pow. zamojski, woj. lubelskie, [w:] J. Andrzejowski A. Kokowski, Chr. Leiber (red.), Wandalowie – strażnicy bursztynowego szlaku. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 8 marca – 16 czerwca 2004. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa [Wyd. UMCS], 327–329.
12.
Balke B. 1966: Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w miejscowości Brzeźce, pow. Białobrzegi w 1964 r., SprArch. XVIII, 126–133.
13.
Balke B. 1977: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Brzeźcach, pow. Białobrzegi (stanowisko 2), WA XLI/2 (1976), 155–209.
14.
Banytė-Rowell R., Buža Z. 2005: Proto-Semigallians, I–IV cent., [w:] L.U. Urbaitė (red.), Žiemgaliai / The Semigallians, Vilnius-Riga, 9–22 [Lietuvos nacionalinis muziejus / Latvijas vêstures muzejs].
15.
Beranová M. 1957: Slovanské žňové nástroje v 6.–12. století, PA XLVIII, 99–117.
16.
Beranová M. 2005: Historie senoseče v Čechách podle archeologie, „Archeologie ve středních Čechách” 9/1, 9–65.
17.
Bochnak T., Kotowicz P.N., Opielowska Z. 2016: Dwa celtyckie depozyty przedmiotów żelaznych z Pakoszówki, pow. sanocki, MSROA XXXVII, 209–246.
18.
Bochnak T., Skowron K. 2022: Analiza typologiczno-stylistyczna i chronologiczna przedmiotów ze skarbu odkrytego w Międzybrodziu, [w:] W. Blajer et alii, Ku czci bogów i ludzi. Skarby z okolic Sanoka. Studium interdyscyplinarne, Lublin-Sanok [Wyd. UMCS], 65–77.
19.
Břicháček P., Beranová M. 1993: Beitrag zur Erkundung der Landwirtschaftlichen Produktion in der späthallstattzeitlichen und latènezeitlichen Periode in Böhmen, AR XLV/2, 251–267.
20.
Buratyński S. 1953: Zespół narzędzi żelaznych z okresu lateńskiego (I w. przed n.e.) znaleziony w m. Wyciąży, pow. krakowski, PArch. IX/2–3, 347–352.
21.
Chudziak W. 2005: Z badań nad funkcją społeczną sierpów i półkosków na ziemiach słowiańskich we wczesnym średniowieczu, „Archaeologia Historica Polona” 15/2, 201–219.
22.
Dąbrowscy I. i K. 1968: Osada lateńsko-rzymska we wsi Piwonice, pow. Kalisz, MS XI, 423–505.
23.
Dąbrowska T. 1991: Uwagi o związkach kulturowych między kulturą przeworską a kulturą zachodniobałtyjską w okresie wpływów rzymskich, RB XVI, 201–212.
24.
Dąbrowska T. 1994: Wpływy jastorfskie na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura przeworska. Materiały z konferencji, Kultura Przeworska I = Lubelskie Materiały Archeologiczne VIII/1, Lublin [Wyd. UMCS], 72–87.
25.
Dąbrowska T. 1997: Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Kraków [Secesja].
26.
Dąbrowska T. 2008: Młodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny, MSiW VII, Warszawa [PMA].
27.
Dąbrowski K. 1958: Osadnictwo z okresów późnolateńskiego i rzymskiego na stanowisku 1 w Piwonicach, pow. Kalisz, MS IV, 7–90.
28.
Dąbrowski K., Kozłowska R., Ślaska I. 1957: Badania wykopaliskowe stacji archeologicznej IHKM w Kaliszu w 1955 r., SprArch. III, 75–90.
29.
Dembińska M. 1978: Żelazo i metale nieżelazne, [w:] M. Dembińska, Z. Podwińska (red.), Historia kultury materialnej w Polsce w zarysie, tom I, Od VII do XII wieku, Wrocław [Ossolineum], 147–156.
30.
Domański G. 1981: Kultura luboszycka, [w:] Prahistoria ziem polskich V, 263–271.
31.
Domański G. 1983: Związki środkowego Nadodrza z nadłabskim kręgiem kulturowym w okresie lateńskim i wpływów rzymskich, PArch. 31, 197–208.
32.
Dulęba P. et alii 2012: P. Dulęba, J. Okoński, M.M. Przybyła, M. Suchorska-Rola, Ostatnie sezony badań na terenie kompleksu stanowisk Zagórze 2 – Staniątki 26, gm. Niepołomice, woj. małopolskie, [w:] S. Kadrow (red.), Raport 2007–2008 (I), Warszawa [Narodowy Instytut Dziedzictwa], 321–342.
33.
Dymaczewski A. 1958: Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Młodzikowie, pow. Środa, FAP VIII–IX (1957–1958), 179–442.
34.
Garbacz K. 1991: Nowo odkryte cmentarzysko (?) kultury przeworskiej w Pikulach, gm. Janów Lubelski, woj. Tarnobrzeg, „Sprawozdania Archeologiczne” XLIII, 199–226.
35.
Garbacz K. 1994: Nowe materiały do poznania kultury przeworskiej – Pikule, st. 2, gm. Janów Lubelski, woj. Tarnobrzeg, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura przeworska. Materiały z konferencji, Kultura Przeworska I = Lubelskie Materiały Archeologiczne VIII/1, Lublin [Wyd. UMCS], 147–157.
36.
Garbacz K. 2009: Ergebnisse der Forschungen auf der großen Nekropole in Pikule, Gemeinde Janów Lubelski – Beitrag zu den Studien über die jüngere vorrömische Eisenzeit in Polen, SprArch. 61, 297–379.
37.
Giżbert W., Woźniak Z. 1960: Odciski roślinne na polepie z późnorzymskich pieców garncarskich w Nowej Hucie-Mogile, APolski IV/2, 285–295.
38.
Giżbert W., Woźniak Z. 1964: Rolnicza osada w Nowej Hucie-Mogile, MatArch. V, 69–82.
39.
Godłowski K. 1960: Źródła archeologiczne do dziejów rolnictwa w Polsce i stan ich opracowania, Studia z Dziejów Gospodarstwa Wiejskiego III/1 = Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej VI, Warszawa [PWN], 7–122.
40.
Godłowski K. 1977: Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część II), MSiW IV, 7–237.
41.
Godłowski K. 1981: Kultura przeworska, [w:] Prahistoria ziem polskich V, 57–135.
42.
Godłowski K. 1984: Przemiany osadnicze i kulturowe w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, PArch. 32, 105–155.
43.
Gralak T. 2021: Gdzie pieniądz, tam władza – czyli o teoretycznych możliwościach rozpoznania lokalizacji Gaju Lugijskiego, „Slavia Antiqua” LXII, 19–48.
44.
Griciuvienė E., Buža Z. 2007: Selonian Finds, [w:] N. Deveikienė (red.), Sėliai. Baltų archeologijos paroda. Katalogas / The Selonians. Baltic archaeological exhibition. Catalogue, Vilnius-Riga [Lietuvos nacionalinis muziejus / Latvijas nacionālais vēstures muzejs], 111–258.
45.
Gringmuth-Dallmer E. 1975: Ein Hortfund landwirtschaftlicher Geräte von Guhrow, Kr. Cottbus, „Zeitschrift für Archäologie” 9, 281–300.
46.
Grygiel M. 2015: Kultura jastorfska na Niżu Polskim. Próba określenia chronologii, zasięgu i powiązań, WA LXVI, 127–179.
47.
Grygiel M. 2022: Osadnictwo celtyckie w zachodniej Małopolsce. Ze studiów nad grupą tyniecką, Kraków [PAU].
48.
Hachmann R. 1957: Jastorf-Funde außerhalb der Jastorf-Kultur, „Die Kunde” NF 8, 7−24.
49.
Hachmann R. 1961: Die Chronologie der jüngeren vorrömischen Eisenzeit. Studien zum Stand der Forschung im nördlichen Mitteleuropa und in Skandinavien, BerRGK 41 (1960), 1–276.
50.
Henning J. 1985: Zur Datierung von Werkzeug- und Agrargerätefunden im germanischen Landnahmegebiet zwischen Rhein und oberer Donau (der Hortfund von Osterburken), JRGZM 32, 570–594.
51.
Henning J. 1987: Südosteuropa zwischen Antike und Mittelalter. Archäologische Beiträge zur Landwirtschaft des 1. Jahrtausends u. Z., Schriften zur Ur- und Frühgeschichte 42, Berlin [Akademie-Verlag].
52.
Hensel W. 1987: Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej, Warszawa4 [PWN].
53.
Iwanowska G. 2006: Cmentarzysko kurhanowe w Żwirblach pod Wilnem. Wprowadzenie w problematykę. Katalog, Warszawa [PMA].
54.
Jacobi G. 1974: Werkzeug und Gerät aus dem Oppidum von Manching, Die Ausgrabungen in Manching 5, Wiesbaden [Franz Steiner].
55.
Janowski A., Kurasiński T. 2010: Rolnik, wojownik czy „odmieniec”? Próba interpretacji obecności sierpów w grobach wczesnośredniowiecznych na terenie ziem polskich, [w:] K. Skóra, T. Kurasiński (red.), Wymiary inności. Nietypowe zjawiska w obrzędowości pogrzebowej od pradziejów po czasy nowożytne, Acta Archaeologica Lodziensia 56, Łódź [Łódzkie Towarzystwo Naukowe], 79–95.
56.
Jaskanis J. 1974: Obrządek pogrzebowy zachodnich Bałtów u schyłku starożytności (I–V w. n.e.), Wrocław [Ossolineum].
57.
Jaworski K., Rodak S. 2018: Podkowy, [w:] J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Rytm rozwoju miasta na kulturowym pograniczu. Studium strefy placu Nowy Targ we Wrocławiu, cz. 2, Wratislavia Antiqua 23, Wrocław [IA UWr], 981–987.
58.
Kaszewska E. 1964: Materiały z cmentarzyska w Zadowicach, pow. Kalisz (część IV), PMMAE 11, 101–189.
59.
Kaszewska E. 1966: Sprawozdanie z badań w Toporowie, pow. Wieluń, w latach 1960–1964, PMMAE 13, 169–191.
60.
Kaszewska E. 1968: Sprawozdanie z badań w Toporowie (stan. 1), pow. Wieluń, w 1965 roku, SprArch. XIX, 123–128.
61.
Kaszewska E. 2023: Zadowice bei Kalisz, Fundstelle 1: ein Brandgräberfeld vom Ende der Hallstattzeit bis zur Phase D der römischen Kaiserzeit = Zadowice pod Kaliszem, stanowisko 1: cmentarzysko ciałopalne z końca okresu halsztackiego po fazę D okresu rzymskiego, Biblioteka Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi 47, Łódź [MAE].
62.
Kaszewski Z. 1964: Nowe materiały do zagadnienia dziejów rolnictwa w Polsce, PMMAE 11, 191–206.
63.
Kaźmierczyk J. 1978: Podkowy na Śląsku w X–XIV wieku. Studia z dziejów kultury materialnej, Wrocław [Ossolineum].
64.
Kokowski A. 1991: Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Lubelskie Materiały Archeologiczne IV, Lublin [Wyd. UMCS].
65.
Kokowski A. 1999: „Prowincja” kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim nad środkowym Wieprzem, [w:] J. Andrzejowski (red.), COMHLAN. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie Środkowej dedykowane Teresie Dąbrowskiej w 65. rocznicę urodzin, Warszawa [FPIAUW], 203–216.
66.
Kokowski A. 2004: Kultura przeworska – zarys dziejów, [w:] J. Andrzejowski, A. Kokowski, Chr. Leiber (red.), Wandalowie – strażnicy bursztynowego szlaku. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 8 marca – 16 czerwca 2004. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa [Wyd. UMCS], 25–85.
67.
Kokowski A. 2005: Dzieje rolnictwa na obszarach nad górnym Bugiem (od starożytności do średniowiecza), [w:] A. Kokowski, M. Prokopek (red.), Bug – rzeka, która łączy. Dzieje rolnictwa Pobuża, Chełm [Muzeum Chełmskie w Chełmie / Wołyńskie Muzeum Krajoznawcze w Łucku], 5–69.
68.
Kokowski A., Łuczkiewicz P. 2002: Pikule – ein militärischer Opferplatz (?) aus der jüngeren vorrömischen Eisenzeit, [w:] C. von Carnap-Bornheim et alii (red.), Bewaffnung der Germanen und ihrer Nachbarn in den letzten Jahrhunderten von Christi Geburt. Akten der Internationalen Tagung in Nałęczów, 23. bis 25. September 1999 in Nałęczów, Lublin [Wyd. UMCS], 147–162.
69.
Kolendo J. 1960: Z problematyki rozwoju rolnictwa w Galii rzymskiej. Zastosowanie żniwiarki, „Przegląd Historyczny” 51/2, 237–253.
70.
Kontny B. 2013: New Traces to Solve the Riddle: Weapons from Chatyr-Dag in the State of Current Research, [w:] I. Khrapunov, F.-A. Stylegar (red.), Inter Ambo Maria. Northern barbarians from Scandinavia towards the Black Sea, Kulturhistoriske rapporter 15, Kristiansand-Simferopol [Dolya], 196–212.
71.
Kowalska A. 1992: Wstępne wyniki badań osady ze schyłkowej fazy kultury przeworskiej w Niedźwiedniku, gm. Ziębice, stan. 18, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” XXXIII, 83–87.
72.
Kurtz H. 1936: Slawische Bodenfunde in Schlesien, Schriften des Osteuropa-Institutes in Breslau, Neue Reihe 5, Breslau [Priebatsch’s Buchhandlung].
73.
Langenheim K. 1937: Ein Sammelfund wandalischer Ackergeräte der Völkerwanderungszeit, „Altschlesische Blätter” 12, 122–126.
74.
Leube A. 2003: Die Landwirtschaft im freien Germanien. Geräte zur Bodenbearbeitung, zur Ernte und Verarbeitung von Feldfrüchten, [w:] N. Benecke et alii (red.), Frühgeschichte der Landwirtschaft in Deutschland, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas 14, Langenweißbach [Beier & Beran], 97–112.
75.
Liana T. 1970: Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, WA XXXV/4, 429–491.
76.
Łuczkiewicz P. 2006: Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim, Archaeologia Militaria II, Lublin [IA UMCS].
77.
Łuczkiewicz P. 2016: Osadnictwo z młodszego okresu przedrzymskiego, [w:] T. Dzieńkowski (red.), Horodysko. Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza. Badania 2004–2005, Lublin [IA UMCS], 144–195.
78.
Maik J. 2003: Osady z wczesnej epoki brązu i początku epoki żelaza w Chrząstowie Folwarcznym, st. 1, gm. Parzęczew, pow. zgierski, woj. łódzkie (autostrada A-2, stanowisko na mapie zbiorczej nr 35), [w:] Z. Bukowski (red.), Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa [OODA], 122–139.
79.
Michálek J. et alii 2014: J. Michálek, J. Fröhlich, O. Chvojka, J. John, Depot železných nástrojů z doby laténské z Bohdalovic (okr. Český Krumlov), [w:] J. Čižmářová, N. Venclová, G. Březinová (red.), Moravské křižovatky. Střední Podunají mezi pravěkem a historií, Brno [Moravské Zemské Muzeum], 707–716.
80.
Minasân R.S. 1978: Р.С. Минасян, Классификация серпов восточной Европы железного века и раннего средневековья, „Археологический сборник” 19, 74–85.
81.
Moszyński K. 2010: Kultura ludowa Słowian. Część I. Kultura materialna, Warszawa [Graf_ika].
82.
Motyková K., Čtverák V. 2006: Časně laténská ohrazená usedlost na polykulturním sídlišti v Praze-Stodůlkách, „Archeologie ve středních Čechách” 10/1, 433–487.
83.
Niezabitowska-Wiśniewska B. 2009: Archaeology, History and the Heruls. The Lublin Region in the Late Roman Period and the Migration Period, Barbaricum 8, Warszawa [IA UW], 195–239.
84.
Nowakowski W. 1995: Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa [IA UW].
85.
Nowakowski Z. 1995: Cmentarzysko ciałopalne w Zdunach, woj. skierniewickie, WA LIII/1 (1993–1994), 113–137.
86.
Nowothnig W. 1939: Germanische Ackergeräte in Schlesien, „Altschlesien” 8, 93–103.
87.
Okulicz J. 1973: Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Monografie Dziejów Społecznych i Politycznych Warmii i Mazur I, Wrocław [Ossolineum].
88.
Orzechowski S. 2013: Region żelaza. Centra hutnicze kultury przeworskiej, Kielce [Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego].
89.
Orzechowski S. 2019: Hutnictwo żelaza na ziemiach polskich w starożytności poza obszarem wyspecjalizowanych centrów – ekstensywny nurt produkcji, [w:] K. Kot-Legieć, A. Michałowski, M. Olędzki, M. Piotrowska (red.), Kultura przeworska. Procesy przemian i kontakty zewnętrzne / Przeworsk Culture. Transformation processes and external contacts, Łódź [Wyd. UŁ], 157–178.
90.
Pačkova S.P. 1974: С.П. Пачкова, Господарство східнослов’янських племен на рубежі нашої ери (за матеріалами зарубинецької культури), Київ [Наукова думка].
91.
Piaskowski J. 1964: Metaloznawcze badania narzędzi rolniczych z Toporowa, pow. Wieluń i Zadowic, pow. Kalisz, PMMAE 11, 207–232.
92.
Piaskowski J. 1966: Metaloznawcze badania przedmiotów żelaznych z cmentarzyska ciałopalnego w Zadowicach, pow. Kalisz, PMMAE 13, 213–230.
93.
Piaskowski J. 1969: Klasyfikacja struktury wtrąceń żużla i jej zastosowanie dla określenia pochodzenia dawnych przedmiotów żelaznych, KHKM XVII/1, 61–71.
94.
Piaskowski J., Hensel Z. 1979: Metaloznawcze badania przedmiotów żelaznych z cmentarzysk ciałopalnych w Brzeźcach pod Białobrzegami, woj. Radom, SprArch. XXXI, 141–150.
95.
Pieta K. 2010: Die keltische Besiedlung der Slowakei. Jüngere Latènezeit, Archaeologica Slovaca Monographiae. Studia XII, Nitra [Archeologický ustav Slovenskej akadémie vied].
96.
Pieta K. 2015: Landwirtschaftliche Geräte der Laténezeit in der Slowakei, [w:] H. Friesinger, A. Stuppner (red.), Mensch und Umwelt – Ökoarchäologische Probleme in der Frühgeschichte. Materialien des 17. Internationalen Symposiums „Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im mittleren Donauraum“, Wien, 29. 11.–3. 12. 2004, Mitteilungen der Prähistorischen Kommission 84, Wien [Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften], 67–86.
97.
Pleiner R. 1967: O metodzie identyfikacji żelaza w znaleziskach archeologicznych. Uwagi na temat polemiki z doc. J. Piaskowskim, KHKM XII/1, 111–120.
98.
Podgórska-Czopek J., Czopek S. 1991: Materiały z osad kultury łużyckiej (grupy tarnobrzeskiej) i kultury przeworskiej ze stanowiska 1 w Tarnobrzegu-Zakrzowie, MSROA [12] (1980–1984), 71–114.
99.
Podwińska Z. 1962: Technika uprawy roli w Polsce średniowiecznej, Wrocław [Ossolineum].
100.
Podwińska Z. 1978: Produkcja rolnicza, [w:] M. Dembińska, Z. Podwińska (red.), Historia kultury materialnej w Polsce w zarysie, tom I, Od VII do XII wieku, Wrocław [Ossolineum], 72–90.
101.
Poleska P. 2006: Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim, Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie II, Kraków [MAK].
102.
Poschlod P. 2015: The Origin and Development of the Central European Man-made Landscape, Habitat and Species Diversity as Affected by Climate and its Changes – a review, „Interdisciplinaria Archaeologica” VI/2, 197–221.
103.
Raddatz K. 1993: Der Wolka-See, ein Opferplatz der Römischen Kaiserzeit in Ostpreußen, „Offa” 49/50 (1992/93), 127–187.
104.
Radiņš A. 2007: Epoka żelaza / The Iron Age, [w:] A. Bitner-Wróblewska (red.), Skarby starożytnej Łotwy / Treasures of Ancient Latvia, Warszawa [PMA], 155–279.
105.
Radûš O.A., Skvorcov K.N. 2008: О.А. Радюш, К.Н. Скворцов, Находки деталей щитов в ареале самбийско-натангийской культуры, [w:] Древности Центральной и Восточной Европы эпохи римского влияния и переселения народов. Сборник материалов, Germania – Sarmatia, Калининград [Калининградский областной историко-художественный музей], 122–157.
106.
Rieckhoff S. 2006: Les dépôts laténiens d’Allemagne: la continuité d’un phénomène en Europe, [w:] G. Bataille, J.-P. Guillaumet (red.), Les dépôts métalliques au second âge du Fer en Europe tempérée, Actes de la table ronde organisée par L’UMR 5594 CNRS – Culture – université de Bourgogne Archéologie, cultures et société en Bourgogne et en France orientale Équipe 3 : la société gauloise, Collection Bibracte 11, Glux-en-Glenne [Bibracte – Centre archéologique européen], 279–292.
107.
Rodzińska-Nowak J. 2012: Gospodarka żywnościowa ludności kultury przeworskiej, Opera Archeologiae Iagellonicae II, Kraków [Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”].
108.
Rodzińska-Nowak J. 2016: Societies in the lands of Poland, from 350 AD until 500 AD, [w:] A. Rzeszotarska-Nowakiewicz (red.), The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the early middle Ages 4: 500 BC – 500 AD, Warszawa [IAE], 307–344.
109.
Różański W., Mazur A. 1966: Czy istotnie „metal świętokrzyski”?, KHKM XI/4, 375‒380.
110.
Rybová A., Motyková K. 1983: Der Eisendepotfund der Latènezeit von Kolín, PA LXXIV, 96–174.
111.
Siciński W. 2011: Zadowice nad Prosną. Zespół osadniczy kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich, Łódź [FBAPKJ].
112.
Stasiak M. 1994: Ceramika z cmentarzyska kultury przeworskiej w Opoce, Kultura przeworska II, Lublin [Wyd. UMCS].
113.
Steensberg A. 1943: Ancient Harvesting Implements. A Study in Archaeology and Human Geography, Nationalmuseets Skrifter. Arkæologisk-Historisk Række I, København [Nationalmuseet].
114.
Szarek-Waszkowska E. 1973: Cmentarzysko kultury przeworskiej w miejscowości Opoka, pow. Puławy, Studia i Materiały Lubelskie 5, Lublin (1971) [Muzeum Okręgowe w Lublinie], 79–186.
115.
Szter I. 2010: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Kamieniu na Pojezierzu Mazurskim, WA LXI (2009–2010), 200–331.
116.
Szulta W. 2000: Narzędzia rolnicze i gospodarskie, [w:] Z. Kurnatowska (red.), Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, tom I: Mosty traktu gnieźnieńskiego, Biblioteka Studiów Lednickich V, Lednica-Toruń [Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy / Instytut Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika], 105–137.
117.
Takács L. 1971: Zur Geschichte der Kurzstielsensen in Ungarn, „Acta Ethnographica Academiae Scientiarum Hungaricae” 20/3–4, 339–376.
118.
Teodor S., Sadurschi P. 1979: Dépôts d’outils en fer d’époque la Tène de Lozna, dép. de Botoşani, Inventaria Archaeologica. Roumanie 11, Bucureşti [Editura Academiei Republicii Socialiste Romania].
119.
Vouga P. 1923: La Tène, Leipzig [Karl W. Hiersemann].
120.
Vulpe R. 1955: Le probléme des Bastarnes à la lumiére des découvertes archéologiques en Moldavie, [w:] Nouvelles études d’histoire présentées au Xe Congrès de Sciences historiques, Roma 1955, Bucarest [Editura Academiei Republicii Socialiste Romania], 103–119.
121.
Wichrowska E., Wichrowski Z. 2001: Badania ratownicze na cmentarzysku z młodszego okresu przedrzymskiego w Pikulach, stan. 2, w 2000 roku, APS VI, 88–94.
122.
Wichrowski Z. 1997: Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego w Pikulach stan. 2, woj. tarnobrzeskie, APS II, 98–105.
123.
Wichrowski Z. 1998: Badania ratownicze na cmentarzysku z młodszego okresu przedrzymskiego w Pikulach, stan. 2, woj. tarnobrzeskie, w 1997 roku, APS III, 98–103.
124.
Wielowiejski J. 1964: Rozwój gospodarstwa wiejskiego w okresie późno lateńskim i rzymskim (II w. p.n.e. – IV w. n.e.), [w:] W. Hensel (red.), Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce 1, Warszawa [Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne], 120–180.
125.
Wielowiejski J. 1981: Produkcja rolno-hodowlana, [w:] Prahistoria ziem polskich V, 315–335.
126.
Woźniak Z. 1959: Sprawozdanie z badań prowadzonych na terenie osady z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Mogile (Nowa Huta), rejon Szpital-Centrum, w 1956 r., SprArch. VI, 29–39.
127.
Woźniak Z. 1970: Osadnictwo celtyckie w Polsce, Wrocław [Ossolineum].
128.
Woźniak Z. 1981: Młodsza faza kultury lateńskiej (celtyckiej) i grupa tyniecka, [w:] Prahistoria ziem polskich V, 248–263.
129.
Woźniak Z. 1990: Osada grupy tynieckiej w Podłężu, woj. krakowskie, Wrocław [Ossolineum].
130.
Woźniak Z. 2000: Wykrywacz metali w rękach archeologa – zagrożenie czy niezbędne narzędzie?, SprArch. 52, 455–466.
131.
Ząbkiewicz-Koszańska H.A., Kaszewska E., Kaszewski Z. 1963: Toporów 1, distr. Wieluń, dep. Łódź, InvArch. X, tabl. 56–57.
132.
Zeitlinger J. 1944: Sensen, Sensenschmiede und ihre Technik, „Jahrbuch des Vereines für Landeskunde und Heimatpflege im Gau Oberdonau” 91, 13–178.