PL EN
PAPERS
The Miętkie Cemetery and the Issue of Cultural and settlement Continuity in the Masurian Lakeland in the 1st Millennium CE
 
More details
Hide details
1
Wydział Nauk o Kulturze i Sztuce, Uniwersytet Warszawski, Polska
 
 
Submission date: 2024-07-08
 
 
Final revision date: 2024-10-28
 
 
Acceptance date: 2024-10-28
 
 
Online publication date: 2024-11-15
 
 
Corresponding author
Wojciech Nowakowski   

Wydział Nauk o Kulturze i Sztuce, Uniwersytet Warszawski, Polska
 
 
 
KEYWORDS
TOPICS
ABSTRACT

The cremation cemetery at Miętkie was excavated over several seasons in the early 20th century (Fig. 1). Its first explorer was E. Hollack, who, in 1903−1904, discovered nearly 200 graves, which were subsequently numbered for each individual part of the site (features I.HA.1−22, I.HB.1−161, I.Ha.1−3). The artefacts recovered were sent to the Prussia-Museum in Königsberg. Hollack’s research at the Miętkie cemetery was directly followed by the excavations of two amateur archaeologists, J. Behr and H. Heß von Wichdorff. Their work was not documented, and its only remnants are the collections of finds donated to the archaeological museum in Berlin. Although the artefacts in question were entered into the museum’s inventory as goods from separate burials, the thusly distinguished “grave assemblages” should be treated with great caution. The next excavations at Miętkie took place only in 1912, when F.E. Peiser worked at the site. He recorded 662 features (I.P.1−622), which he described in a field journal together with their coordinates and occasional supplementary schematic drawings. In the same year 1912, Peiser carried out excavations in the southern part of the cemetery, which he designated as “site II” (features II.P.1−77)—no documentation of this research survives. The excavations presented above did not cover the entire area of the cemetery, and further chance discoveries were made at the site in the 1920s, while regular excavations at Miętkie resumed in 2017.

Before the Second World War, only a part of the Berlin collection acquired by J. Behr and H. Heß von Wichdorff and drawings of a few artefacts (presented without context) from the much richer material found during the excavations of E. Hollack and F.E. Peiser were published. Due to the almost complete loss of this part of the collection as a result of the war destruction, the main source of knowledge about the cemetery at Miętkie is archival material, mainly museum documentation, with the following records.

Under these circumstances, the periodisation of the functioning of the Miętkie cemetery presents considerable difficulties: more than 260 features have not been dated, and most of the others can only be assigned to a very broad chronology, covering either the entire Younger Roman Period or the Late Migration Period. In addition, the datable finds, including artefacts considered to be precise chronological markers, such as brooches or buckles, have a “long circulation period” that exceeds the chronological ranges accepted for the West Balt Cultural Circle. Despite these problems, it was possible to distinguish three major phases of use of the Miętkie cemetery, each lasting about 200 years.

Phase I of the use of the Miętkie cemetery is represented by flat graves without stone structures, containing single cremations, often in urns, which are typical of the Bogaczewo Culture. The cemetery at Miętkie was established relatively late, at the end of the Early Roman Period, as indicated by the exclusive presence of relatively late ring-headed pins (Figs. 2:a−f) and pins with a head shaped as a body of revolution, often with a hole or loop (Figs. 2:g−j, 3:b). Among the brooches there were few Early Roman specimens of O. Almgren’s groups II and IV (Figs. 4, 5:h), while brooches with a returned foot, characteristic of the Younger Roman Period, predominated (Figs. 6:b.e.g.h.j.k). The brooches were accompanied by neck rings with wire-wrapped terminals (Figs. 7:b.f, 8:m) and bracelets made of a wide bronze band (Figs. 3:e, 7:c, 8:n), also considered indicative of the Younger Roman Period in the Bogaczewo Culture. The graves with the above mentioned artefacts contained flask-shaped urns of type IB–IE (Figs. 3:a, 6:d, 9:a, 12:a–c) and bowls of type II (Figs. 6:f, 12:d–h), which were usually used as urn lids. Alongside them were vases similar to type IA (Figs. 6:a, 13). Following the chronological systems developed for Central European Barbaricum and Scandinavia, phase I of the cemetery’s use can be synchronised with phases B2/C1−C2, corresponding to the years ca. 150/160−300/310 according to Central European chronology.

Phase II is defined by 20 grave assemblages with brooches representing a wide range of the latest forms of Almgren’s group VI: with either a sheet catch (Fig. 14:a.e) or a closed catchplate (Figs. 14:k, 15:a.b). Unique forms of West Balt crossbow brooches with a closed catchplate are the so-called star-footed fibulae (Sternfußfibeln), represented at Miętkie by only one specimen (Fig. 14:p). Other peculiar forms of crossbow brooches with a closed catchplate are iron specimens with a semicircular bow of rectangular cross-section (Fig. 15:l), representing the Praga-Vilkonys type. The pottery that can be attributed to phase II is a good illustration of its ‘transitional’ character, as the best attested group of vessels consists of vases analogous to earlier specimens (Fig. 15:m). The described phase can therefore be defined as a period of transition in phases C3−E1 from the Bogaczewo Culture of the Younger Roman Period (phases C1−C2) to the Olsztyn Group of the developed Late Migration Period (phases E2−E3), which in terms of absolute chronology would correspond to the years ca. 300/310−525/535.

Phase III, the final stage of the use of the Miętkie cemetery, can be easily defined as corresponding to the full flowering of the Olsztyn Group, characterised by the presence of numerous plate brooches (Fig. 17:a.f.g). They were accompanied by circular (Fig. 18:a.j), rosette (Fig. 18:b) and cross-shaped (Figs. 17:e, 22:b) disc brooches, crossbow fibulae decorated at the end of the foot with a metope with an oblique cross (Schlusskreuzfibeln; Fig. 18:g.k) and rung brooches (Armbrustsprossenfibeln) representing the full spectrum of their stylistic development (Figs. 18:c, 19:b.c.g.k). In addition, a single pair of late crossbow fibulae with a returned foot and a wide striped bow decorated with incised wire rings and overlays of embossed sheet metal were represented at Miętkie (Fig. 18:d). Ornaments such as binocular pendants of bronze wire (Brillenanhänger; Figs. 17:j, 21:o) and glass “wart” beads (Warzenperlen; Fig. 17:d.k), as well as belt elements, especially buckles with a cross-shaped pin (Kreuzdornschnalle; Figs. 17:c, 18:h, 19:h) and lanceolate strap-ends (Figs. 17:b, 18:j), were also characteristic of phase III. The pottery of phase III is represented by vase-like vessels, sporadically encountered already in phase II but now with characteristic rectangular (Fensterurnen; Fig. 20:a) or circular (Lochurnen; Fig.19:a) openings. Thin-walled beakers with a hollow foot (Figs. 20:b−e, 22:f) are also specific forms, represented by very numerous specimens.

The latest finds are brooches in the form of rectangular, flat plates (Fig. 21:d.k.l−n.u), which resemble the so-called Rechteckfibeln of the 6th−10th centuries. A similarly late chronology is indicated by the penannular brooches (Fig. 22:g.h), which resemble specimens dated to the 9th−10th centuries. The brooches in question suggest that the cemetery at Miętkie continued to function until the 8th century, similar to the recently published cemeteries at Stantau on the Sambian Peninsula and at Linkuhnen at the mouth of the Neman River.

Due to the long period of use, the rhythm of transformations observed in the Miętkie cemetery can be considered illustrative for the entire Masurian Lakeland, with phases I−III corresponding to the stages of cultural transformation in the area, with the caveat that the formation of the earliest structure typical of the Roman Period—the Bogaczewo Culture—preceded the establishment of the cemetery under discussion. The earliest finds of the Bogaczewo Culture, which are not present in Miętkie, namely pins of types A and B in the classification of B. Beckmann, cuboid quartzite fire-flints, buckles with an extended pin, and pendants in the shape of a spoked wheel, were found at sites in the north-eastern part of the Great Lakes Region and were initially defined as the “Węgorzewo Group” (Angerburger Gruppe). In view of the current state of research, it is more appropriate to treat this group as the “Węgorzewo Phase”, while retaining the name established in the literature, and to include in its inventory highly profiled fibulae of Almgren type 68, eye brooches of the main series of Almgren type 53, and early examples of the Prussian series of Almgren types 57–59. This inventory allows the unit in question to be synchronised with phase B1 and the early stage B2a in the chronological system of Central European Barbaricum and to date it to around the 1st century CE. Such a chronology makes it possible to identify the population of the Bogaczewo Culture with the Galindai tribe mentioned by Ptolemy.

The beginning of the second phase of development of the Bogaczewo Culture, for which the name “Mrągowo Phase” has been proposed here, is marked by the appearance of late eye brooches of the Prussian series—Almgren type 61. During this phase, the first specimens of the local form of Almgren type 133 came into use, followed by triple-crest brooches. The co-occurrence of the latter with crossbow brooches with a returned foot of Almgren types 161−162 and 167 indicates that the phase in question lasted until the end of the Younger Roman Period. By this time, the Bogaczewo Culture settlement had spread to the southern part of the Mrągowo Lake District and even further south. One of the new sites was the Miętkie cemetery, which was established relatively late—clearly some time after the beginning of the phase. During the Mrągowo Phase, cemeteries of the Bogaczewo Culture appeared also in the western edge of the Suwałki Region, indicating the penetration of populations from the Masurian Lakeland into the area.

A separate issue concerns the ethnic identification of the Bogaczewo Culture population in the Mrągowo Phase: the continued use of the cemeteries established in the Węgorzewo Phase suggests a continuation of the settlement, which in turn, would allow the assumption that the then inhabitants of the Masurian Lakeland were descendants of Ptolemy’s Galindai. However, due to the lack of ancient sources describing this part of Central European Barbaricum in the 2nd and 3rd centuries CE, this identification should be treated only as an untestable hypothesis.

In the subsequent Szczytno Phase, the focus of Masurian settlement shifted southwards, resulting in the abandonment of some of the Węgorzewo Phase cemeteries located in the northern edge of the Great Lakes Region. This phase is reflected by stage II of the Miętkie cemetery, which constitutes the longest sequence of graves from a single burial site dating to phases C3−D. However, there are doubts whether these finds can still be attributed to the Bogaczewo Culture. Such a possibility is indicated by the presence of pottery continuing the stylistic motifs of the previous phases; at the same time, the Szczytno Phase is not represented by any endemic form of the Bogaczewo Culture, and all the artefacts that could serve as chronological markers were either interregional forms, Sambian imports or, at best, imitations of Sambian designs, as exemplified by the star-footed brooches and wide, tongue-shaped strap-ends with stamp decoration. Therefore, this situation can be seen as an indication that the Masurian Lakeland in the Szczytno Phase was a periphery of the Dollkeim/Kovrovo Culture, distinguished from its central areas by the continued presence of local pottery.

The Miętkie cemetery provides yet another argument for extending the duration of the Bogaczewo Culture: the horizontal stratigraphy of the site indicates the distribution of burials from all three phases over its entire area (Fig. 23). The cemetery functioned according to the rules adopted in the Younger Roman Period, the only change being the aforementioned impoverishment of the grave furnishing—a phenomenon observed throughout Central European Barbaricum. All these observations point to an undisturbed, continuous use of the cemetery. The prolongation of the Bogaczewo Culture until the end of phase D suggests identification of its population with successive generations descended from Ptolemy’s Galindai. As in the case of the Mrągowo Phase, such an interpretation should be considered an attractive but unverifiable hypothesis.

In the Late Migration Period, the Olsztyn Group, the name of which is used here to designate a phase, occupied the area between the Upper Łyna River and Lake Śniardwy—in the centre of its territory was the cemetery of Miętkie, whose phase III is dated to phases E2−E3 and is characterised by the presence of plate brooches, window urns, footed beakers, buckles with a cross-shaped pin, lanceolate strap-ends and plaques with openwork decoration. These finds allow the cemetery of Miętkie to be considered a typical site of the Olsztyn Group. In this situation, its uninterrupted use, together with the presence of elements reflecting the traditions the Bogaczewo Culture—especially pottery, some forms of which, such as vase-like vessels, were found in assemblages confidently dated to phase II—becomes more significant. This continuity suggests that the formation of the Olsztyn Group—despite attempts to consider it either as the result of the arrival of an alien, Germanic population or the return of a group of Galindai who had previously wandering to southern Europe with the Goths—was the manifestation of a local evolution of the cultural model of the Balt population, most likely belonging to the Aestii tribe mentioned by Jordanes.
 
REFERENCES (247)
1.
Źródła pisane.
 
2.
Cass., Var. – Magni Aurelii Cassiodori Variarum libri XII (red. Å.J. Fridh), [w:] Å.J. Fridh, J.W. Halporn (red.), Cassiodorus. Variarum libri XII. De anima, Corpus Christianorum. Series Latina XCVI, Turnholti 1973 [Brepols].
 
3.
Dusb., Chron. – Peter von Dusburg, Chronicon terrae Prussiae, [w:] Th. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke (red.), Scriptores rerum Prussicarum. Die Geschichtsquellen der Preussischen Vorzeit bis zum Untergange der Ordenherrschaft, tom 1, Leipzig 1861 [S. Hirzel], 21–219.
 
4.
Iord. Get. – Iordanes, De origine actibusque Getarum (Getica), [w:] Th. Mommsen (red.), Iordanis Romana et Getica, Monumenta Germaniae Historica inde ab a.C. 500 usque ad a. 1500. Auctores antiquissimi V pars prior, Berolini 1882 [Societas aperiendis fontibus rerum germanicarum medii aevii], 53–138.
 
5.
Ptol. Geogr. – Klaudiusz Ptolemeusz, Geographia, [w:] J. Kolendo, T. Płóciennik (red.), Vistula amne discreta. Greckie i łacińskie źródła do najdawniejszych dziejów ziem Polski, Warszawa 2015 [Księgarnia Akademicka], 229–277.
 
6.
Tac., Germ. – P. Cornelius Tacitus, Germania – Publiusz Korneliusz Tacyt, Germania, przekład T. Płóciennik, wstęp i komentarz Jerzy Kolendo, Fontes Historiae Antiquae X, Poznań 2008 [Wydawnictwo Naukowe UAM].
 
7.
Literatura.
 
8.
Almgren O. 1897: Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Stockholm1 [Ivar Hægeström].
 
9.
Andrzejowski J., Madyda-Legutko R. 2018: Zur Mobilität von Kriegern am Übergang von der älteren zur jüngeren römischen Kaiserzeit im Lichte der Verbreitung der Doppeldornschnallen, „Študijné zvesti Archeologického ústavu Slovenskej akadémie vied” 64, 55 – 80.
 
10.
Antoniewicz J. 1946: Stan zachowania zbiorów prehistorycznych na Warmii, północnym Mazowszu i na dolnym Powiślu, ZOW XV/11–12, 92–96.
 
11.
Antoniewicz J. 1948: Problemy muzealnictwa na obszarze województwa olsztyńskiego, „Przegląd Zachodni” IV/9, 326–331.
 
12.
Antoniewicz J. 1949: Wyniki badań powierzchniowych na stanowisku zwanym „Zameczek” w Tuchlinie pow. Pisz, SprPMA II, 83–91.
 
13.
Antoniewicz J., Okulicz J. 1958: Sprawozdanie z prac wykopaliskowych, przeprowadzonych w latach 1951–1954 w Jeziorku, pow. Giżycko, MS III, 7–69.
 
14.
Åberg N. 1919: Ostpreußen in der Völkerwanderungszeit, Uppsala-Leipzig [A.-B. Akademiska Bokhandeln / Otto Harrassowitz].
 
15.
Baastrup M.P. 2009: Småfibler af karolingiske og ottonsek typer i Danmark, „Aarbøger for nordisk Oldkyndighed og Historie” 2005, 209–255.
 
16.
Banytė-Rowell R. 2019: Die Memelkultur der Römischen Kaiserzeit. Auswertung der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jankuhn, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 17, Kiel [Wachholtz].
 
17.
Baranowski T. 1973: Rząd koński z wodzami łańcuchowymi na terenie Europy środkowej w okresie wpływów rzymskich, APolski XVIII, 391–477.
 
18.
Baranowski T. 1996: Pochówki koni z Tumian, w woj. olsztyńskim, APolski XLI, 65–130.
 
19.
Barczyk K. 2004: Materiały z cmentarzyska w Starych Kiejkutach w zbiorach muzeów mazurskich, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 7, Warszawa [IA UW], 61–89.
 
20.
Beckmann B. 1969: Die baltischen Metallnadeln der römischen Kaiserzeit, SJahr. XXIV, 107–119.
 
21.
Beckmann Ch. 1969: Metallfingerringe der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, SJahr. XXVI, 5–106.
 
22.
Bergmann R. 1999: Karolingisch-ottonischen Fibeln aus Westfalen. Verbreitung, Typologie und Chronologie im Überblick, [w:] Ch. Stiegmann, M. Wemhoff (red.), 799. Kunst und Kultur der Karolingerzeit. Karl der Große und Papst Leo III. in Paderborn, tom 3: Beiträge zum Katalog der Ausstellung Paderborn 1999. Handbuch zur Geschichte der Karolingerzeit, Mainz [Philipp von Zabern], 438–444.
 
23.
Bergmann R. 2017: Vierfüßlerfibeln des frühen und hohen Mittelalters von westfalischen Ortswüstungen, [w:] V. Brieske, A. Dickers, M.M. Rind (red.), Tier und Tierdarstellungen in der Archäologie. Beiträge zum Kolloquium in Gedanken an Torsten Capelle 30.–31. Oktober in Herne, Veröffentlichungen der Altertumskommission für Westfalen Landschaftsverband Westfalen Lippe 22, Münster [Aschendorff], 325–340.
 
24.
Białuński G. 1999: Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn [Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego].
 
25.
Bitner-Wróblewska A. 1991: Zapinki z gwiaździstą i łopatkowatą nóżką z południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku, WA LI/1 (1986–1990), 49–90.
 
26.
Bitner-Wróblewska A. 1994: Z badań nad ceramiką zachodniobałtyjską w okresie wędrówek ludów. Problem tzw. kultury sudowskiej, Barbaricum 3, Warszawa [IA UW], 219–241.
 
27.
Bitner-Wróblewska A. 1998: Suwalszczyzna w okresie wędrówek ludów, [w:] M. Karczewski (red.), Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej. Materiały z konferencji – Białystok, 14–16 maja 1997, Białystok [Uniwersytet w Białymstoku], 305–318.
 
28.
Bitner-Wróblewska A. 2000: Early Migration Period in the Mazurian Lakeland – phantom or reality?, [w:] M. Mączyńska, T. Grabarczyk (red.), Die spätrömischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit in Mittel- und Osteuropa, Łódź [Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego], 153–167.
 
29.
Bitner-Wróblewska A. 2001: From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic basin during the Early Migration Period, Warszawa [PMA].
 
30.
Bitner-Wróblewska A. 2005: Suwalscy „pacyfiści”. Wpływ Gotów na obrządek pogrzebowy mieszkańców Suwalszczyzny w okresie wędrówek ludów?, [w:] P. Łuczkiewicz et alii (red.), Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, Monumenta Studia Gothica IV, Lublin [Wydawnictwo UMCS], 34–42.
 
31.
Bitner-Wróblewska A. 2007a: Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa [PMA].
 
32.
Bitner-Wróblewska 2007b: (red.) Kultura bogaczewska w 20 lat później. Materiały z konferencji, Warszawa, 26–27 marca 2003, Seminarium Bałtyjskie I, Warszawa [PMA].
 
33.
Bitner-Wróblewska A. 2007c: Zmierzch kultury bogaczewskiej i jej relacje z grupą olsztyńską, [w:] Bitner-Wróblewska 2007b, 219–237.
 
34.
Bitner-Wróblewska A. 2008a: (red.) Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum / Die archäologischen Inventarbücher aus dem ehemaligen Prussia-Museum / Археологические инвентарные книги бывшего музея «Пруссия», Aestiorum Hereditas I, Olsztyn [Pracownia Wydawnicza ElSet].
 
35.
Bitner-Wróblewska A. 2008b: Śladami kolekcji Prussia-Museum (1943–2008), [w:] A. Bitner-Wróblewska 2008a, 46–61.
 
36.
Bitner-Wróblewska A. 2011: Zapinki podkowiaste w grupie olsztyńskiej – tropem archiwum Feliksa Jakobsona, [w:] T. Nowakiewicz 2011, 548–561.
 
37.
Bitner-Wróblewska A., Karczewska M. 2007: Grób 171A z cmentarzyska w Paprotkach Kolonii, stan. I, [w:] A. Bitner-Wróblewska 2007b, 339–352.
 
38.
Bitner-Wróblewska A., Rzeszotarska-Nowakiewicz A., Nowakiewicz T. 2011: Katalog, [w:] T. Nowakiewicz 2011, 58–511 (CD).
 
39.
Bliujienė A. 2006: Watershed between Eastern and Western Lithuania during the Early and Late Migration Period, „Archaeologia Lituana” 7, 123–143.
 
40.
Böhme A. 1972: Die Fibeln der Kastelle Saalburg und Zugmantel, SJahr. XXIX, 5–112.
 
41.
Böhner K. 1958: Die fränkischen Altertümer des Trierer Landes, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit B1, Berlin [Gebr. Mann].
 
42.
Brather S. 2001: Die Armbrustsprossenfibel von Prützke. Eine baltische Fibelvariante und die frühen slawischen Brandgräber, [w:] M. Meyer (red.), „...TRANS ALBIM FLUVIUM“. Forschungen zur vorrömischen, kaiserzeitlichen und mittelalterlichen Archäologie. Festschrift für Achim Leube zum 65. Geburtstag, Internationale Archäologie – Studia Honoraria 10, Rahden/Westf. [Marie Leidorf], 479–492.
 
43.
Brather S. 2005: Die Anfänge slawischer Besiedlung westlich von Oder und Neisse, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o początkach Słowian. Materiały z konferencji, Kraków, 19–21 listopada 2001, Kraków [Księgarnia Akademicka], 527–540.
 
44.
Bujack G. 1890: Accessionen des Prussia-Museums pro 1889, Prussia 15 (1888/89), 163–194.
 
45.
Carlsson A. 1988: Vikingatida ringspännen från Gotland, Stockholm Studies in Archaeology 8, Stockholm [Universitet i Stockholm].
 
46.
Chilińska-Früboes A. 2017: Zapinki oczkowate serii pruskiej z terenu kultury Dollkeim-Kovrovo, WA LXVIII, 45–106.
 
47.
Chilińska-Früboes A. 2020: Fibel, Tracht und Interkulturalität. Die Dollkeim/Kovrovo-Kultur der älteren Römischen Kaiserzeit im nördlichen Ostpreußen, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 18, Kiel/Hamburg [Wachholtz Verlag].
 
48.
Crome H. 1941: Hollack, Emil, [w:] Ch. Krollmann (red.), Altpreußische Biographie. Band I: Abegg – Malten, Königsberg Pr. [Gräfe und Unzer], 284.
 
49.
Czarnecka K. 1989: Ein Ring aus Roggendorf in Niederösterreich und seine kaiserzeitlichen@@@ Parallelen im Barbaricum, „Fundberichte aus Österreich” 27 (1988), 11–17.
 
50.
Czarnecka K. 2007: Oblin. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Südmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica XIII, Warszawa [PMA].
 
51.
Dąbrowska T. 1997: Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Kraków [Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”].
 
52.
Dulinicz M. 2001: Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warszawa [IAE PAN].
 
53.
Dulinicz M. 2006: Frühe Slawen im Gebiet zwischen Unterweichsel und Elbe. Eine archäologische Studie, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 7, Neumünster [Wachholtz].
 
54.
Engel C. 1931: Beiträge zur Gliederung des jüngsten Heidnischen Zeitalters in Ostpreußen, [w:] Congressus Secundus Archaeologorum Balticorum, Rigae, 19.–23.8.1930, Acta Universitatis Latviensis Philologorum et Philosophorum Ordinis, Series I, Suppl. I, Rigae [Valstspapiru Spiestuve], 313–336.
 
55.
Engel C. 1933: Die kaiserzeitlichen Kulturgruppen zwischen Weichsel und Finnischen Meerbusen und ihr Verhältnis zueinander, Prussia 30/I, 261–296.
 
56.
Engel C. 1935a: Aus ostpreußischer Vorzeit, Königsberg [Gräfe und Unzer].
 
57.
Engel C. 1935b: Vorgeschichte der altpreußischen Stämme. Untersuchungen über Siedlungstätigkeit und Kulturgruppen im vorgeschichtlichen Ostpreußen, Königsberg [Gräfe und Unzer].
 
58.
Engel C. 1937: Das Geheimnis der masurgermanischen Kultur, [w:] Masurischer Volkskalender 1938, Allenstein [Bund Deutscher Osten], 39–43.
 
59.
Engel C. 1939: Das jüngste heidnische Zeitalter in Masuren, Prussia 33, 41–57.
 
60.
Engel C., La Baume W. 1937: Kulturen und Völker der Frühzeit im Preußenlande, Atlas der Ost- und Westpreußischen Landesgeschichte. I. Teil, Königsberg [Gräfe und Unzer].
 
61.
Gaerte W. 1929: Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg [Gräfe und Unzer].
 
62.
Ginalski J. 1991: Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, PArch. 38, 53–84.
 
63.
Gładki M., Stokłosa K. 2015: Katalog zabytków, [w:] A. Jaremek (red.), Kosewo archiwalne cmentarzysko z okresu wędrówek ludów Kossewen 3. Badania w roku 2014, Warszawa [Fundacja Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna], 95–128.
 
64.
Godłowski K. 1970: The Chronology of the Late Roman and Early Migration Periods in Central Europe, ZNUJ CCXVII = Prace Archeologiczne 11, Kraków [PWN].
 
65.
Godłowski K. 1985: Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław [Ossolineum].
 
66.
Godłowski K. 1994: Die Chronologie der germanischen Waffengräber in der jüngeren und späten Kaiserzeit, [w:] C. von Carnap-Bornheim (red.), Beiträge zur römischer und barbarischer Bewaffnung in der ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten. Akten des 2. Internationalen Kolloquiums in Marburg a.d. Lahn, 20. bis 24. Februar 1994, Veröffentlichungen des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg Sonderbd. 8, Lublin/Marburg [Wydawnictwo UMCS], 169–178.
 
67.
Goßler N., Jahn Ch. 2019: Wikinger und Balten an der Memel. Die Ausgrabungen des frühgeschichtlichen Gräberfeldes von Linkuhnen in Ostpreußen 1928–1939, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 16, Kiel [Wachholtz].
 
68.
Graudonis J. 1966: Die befestigte Siedlung Mūkukalns in Lettland, „Suomen Museo” 73, 40–56.
 
69.
Grenz R. 1961: Die Urgeschichte des Kreises Angerburg, Rotenburger Schriften 5, Rotenburg [Heimatbund Rotenburg].
 
70.
Grzegorczyk A. 2015: Okrągłe fibule tarczowate z ornamentem wytłaczanym w grupie olsztyńskiej, Collectio Archaeologica Ressoviensis 34, Rzeszów [Oficyna Wydawnicza „Zimowit”].
 
71.
Günther C. 1880: Photographisches Album der Ausstellung Praehistorischer und Archäologischer Funde Deutschlands in Aufnahmen nach den Orginalen herausgegeben von Dr. A. Voss. Section I: Ost- und Westpreußen, Berlin [Carl Günther].
 
72.
Ģinters V. 1984: Der Ursprung Ringspangen von östlichem Typ, [w:] G. Arwidsson (red.), Birka 2,1. Systematische Analysen der Gräberfunde, Stockholm [Almqvist & Wiksell], 23–30.
 
73.
Hauptmann Th. 1998: Studien zu den Dreisprossenfibeln, (w:) J. Kunow (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 in Klein Machnow, Land Brandenburg, Forschungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5, Wünsdorf [Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte 2002], 159–173.
 
74.
Heß von Wichdorff H. 1916: Die Ausgrabungen an der Kullabrücke, „Mitteilungen der Literarischen Gesellschaft Masovia” 20/21, 153–155.
 
75.
Heydeck J. 1888: Der südliche Theil des Gräberfeldes von Grebieten, Kreises Fischhausen, Prussia 13 (1887/1888), 181–183.
 
76.
Heydeck J. 1895: Das Gräberfeld von Daumen und ein Rückblick auf den Anfang einer deutsch-nationalen Kunst, Prussia 19 (1893/95), 41–80.
 
77.
Hilberg V. 2004: Die westbaltischen Stämme und der überregionale Kulturaustausch in der Ostseeregion zur Merowingerzeit, BMJ 51 (2003), 295–319.
 
78.
Hilberg V. 2009: Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren, Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary 2. Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9/2, Neumünster [Wachholtz].
 
79.
Hoffmann M.J. 1992: Felix Ernst Peiser – archeolog i orientalista, „Borussia” 5/1992, 125–131.
 
80.
Hoffmann M.J. 2000: Kultura i osadnictwo południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e., Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie 177, Olsztyn [Towarzystwo Naukowe i Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego].
 
81.
Hoffmann M.J. 2005: Emil Hollack – nauczyciel, historyk i badacz pradziejów ziemi mrągowskiej. W 80. rocznicę śmierci, „Mrągowskie Studia Humanistyczne“ 6–7, 2004/2005, 17–27.
 
82.
Hoffmann M.J. 2013: Dzieje archeologii Prus Wschodnich od początku XVIII wieku do 1920 roku, Monumenta Literaria Prussiae C4, Olsztyn [Pracownia Wydawnictw Naukowych].
 
83.
Hoffmann M.J., Wawrzykowska B. 2005: Trzy listy Emila Hollacka do Arthura Semraua. Przyczynek do dziejów archeologii Prus Wschodnich i Zachodnich, „Rocznik Muzeum Okręgowego w Toruniu” 13–14, 139–167.
 
84.
Hollack E. 1903: Die archäologische Erforschung Masuren in den Jahren 1899–1903, „Mitteilungen der Litterarischen Gesellschaft Masovia” 9, 207–217.
 
85.
Hollack E. 1908: Erläuterungen zur vorgeschichtlichen Übersichtkarte von Ostpreußen, Glogau-Berlin [Kommissions-Verlag von Carl Flemming, A.G.].
 
86.
Hollack E., Peiser F.E. 1904: Das Gräberfeld von Moythienen, Königsberg i.Pr. [Gräfe und Unzer].
 
87.
Ilkjær J. 1990: Illerup Ådal 1. Die Lanzen und Speere. Textband, Jutland Archaeological Society Publications XXV/1, Højbjerg [Aarhus University Press].
 
88.
Iwanicki P., Juga-Szymańska A. 2007: Horyzont 1. kultury bogaczewskiej w świetle analizy wybranych zespołów, [w:] A. Bitner-Wróblewska 2007b, 41–71.
 
89.
Jahn Ch. 2016: The Cemetery of Linkuhnen/Rževskoje: an Overview of the Chronology of Fibulae from the Roman and Migration Periods to the Viking Age, „Archeologia Baltica” 23, 152–170.
 
90.
Jahn M. 1916: Die Bewaffnung der Germanen in der älteren Eisenzeit etwa von 700 v.Chr. bis 200 n.Chr., Mannus-Bibliothek 16, Würzburg [Curt Kabitzsch].
 
91.
Jähnig B. 2001: Rudolf Grenz, „Preußenland” 39/1, 19–20.
 
92.
Jakobson F. 2009: Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpr., [w:] A. Bitner-Wróblewska et alii (red.), Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary 1, Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9, Neumünster, 29–330.
 
93.
Jankuhn H. 1933a: Gürtelgarnituren der älteren römischen Kaiserzeit im Samland, Prussia 30/I, 166–201.
 
94.
Jankuhn H. 1933b: Zur Besiedlung des Samlandes in der älteren römischen Kaiserzeit, Prussia 30/I, 202–226.
 
95.
Jankuhn H. 1933c: Die Bevölkerung Ostpreußens in den beiden ersten Jahrhunderten unserer Zeitrechnung, „Ostdeutsche Monatshefte” 13/12, 729–733.
 
96.
Jankuhn 1950: Zur räumlichen Gliederung der älteren Kaiserzeit in Ostpreußen, „Archaeologia Geographica” 1, 53–64.
 
97.
Jaskanis D., Jaskanis J. 1961: Sprawozdanie z badań w 1957 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki, WA XXVII/1, 27–48.
 
98.
Jaskanis J. 1961: Wyniki badań przeprowadzonych na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki w latach 1958–1959, RB I, 131–191.
 
99.
Jaskanis J. 1962: Wyniki badań cmentarzyska kurhanowego we wsi Osowa, pow. Suwałki w latach 1960–1961, RB III, 233–298.
 
100.
Jaskanis J. 2013: Szwajcaria. Cmentarzysko bałtyjskie kultury sudowskiej w północno-wschodniej Polsce, Warszawa [SNAP].
 
101.
Juga-Szymańska A. 2004: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Tałtach na Pojezierzu Mazurskim, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 7, Warszawa [IA UW], 91–147.
 
102.
Juga-Szymańska A. 2014: Kontakty Pojezierza Mazurskiego ze wschodnią strefą Bałtyku w okresie wpływów rzymskich na przykładzie szpil, Seminarium Bałtyjskie III, Warszawa [FMAB].
 
103.
Juga-Szymańska A., Szymański P. 2003: Das Archiv von Martha Schmiedehelm und die Möglichkeit seiner Ausnutzung in heutiger Vor- und Frühgeschichte [w:] W. Nowakowski, M. Lemke(red.), Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie, Warszawa [IA UW], 57–60.
 
104.
Junker H., Wieder H. 2003: Das neue Prussia-Fundarchiv in Berlin, „Archäologisches Nachrichtenblatt” 8, 24–40.
 
105.
Kaczanowski P. 1995: Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje Zabytków Archeologicznych 1, Kraków [IAE PAN / UJ].
 
106.
Kaczyński M. 1976: Problem zróżnicowania wewnętrznego „kultury sudowskiej” w późnym podokresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów, [w:] K. Godłowski (red.), Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich, ZNUJ CCCCXXII = Prace Archeologiczne 22, Kraków [PWN], 253–289.
 
107.
Karczewska M., Karczewski M. 2007: Grodzisko Święta Góra w Staświnach w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Archeologia archiwalna i nowa, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2(256), 131–163.
 
108.
Karczewski M. 1999: Chronologia grobów z bronią odkrytych na cmentarzysku kultury bogaczewskiej z okresu wpływów w Paprotkach Kolonii, stan. 1, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, „Archaeologia Lituana” 1, 72–109.
 
109.
Karczewski M. 2002: Cmentarzysko kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii, stanowisko 1, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Sezony 2000–2001, [w:] M. Karczewska, M. Karczewski (red.), Badania archeologiczne w Polsce północno-wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000–2001. Materiały z konferencji, Białystok 6–7 grudnia 2001 roku, Białystok [Uniwersytet w Białymstoku], 225–239.
 
110.
Khomiakova O. 2017: The Origins of Cuff Bracelets in West Balt Cultures (according to Data from Sambian-Natangian Culture Cemeteries), „Lietuvos Archeologija” 43, 63–85.
 
111.
Kivikoski E. 1973: Die Eisenzeit Finnlands. Bildwerk und Text. Neuausgabe, Helsinki [Weilin+Göös].
 
112.
Klewek M. 2017: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów w Przebrodzie, pow. suwalski, „Studia Archaeologica Sudauica” I, 55–131.
 
113.
Kokowski A. 1998: Die Masłomęcz-Gruppe. Ihre Chronologie und Beziehungen innerhalb des gotischen Kulturkreises – Ein Beispiel für den kulturellen Wandel der Goten im Verlauf ihrer Wanderung, BerRGK 78 (1997), 641–833.
 
114.
Kolendo J. 2006: Plemiona Pomorza w starożytności, [w:] W. Nowakowski et alii (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”, Koszalin 28–29 października 2005, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica II, Koszalin [Muzeum w Koszalinie], 17–33.
 
115.
Kolendo J. 2008: Komentarz do tekstu Germanii Tacyta, [w:] P. Cornelius Tacitus, Germania – Publiusz Korneliusz Tacyt, Germania (przekład T. Płóciennik, wstęp i komentarze J. Kolendo), Fontes Historiae Antiquae X, Poznań [Wydawnictwo Naukowe UAM], 108–199.
 
116.
Kontny B. 2007: Najwcześniejsze elementy uzbrojenia w kulturze bogaczewskiej w świetle zewnętrznych wpływów kulturowych, [w:] A. Bitner-Wróblewska 2007b, 73–111.
 
117.
Kontny B. 2010: Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka, [w:] A. Urbaniak et alii (red.), Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina II, Łódź-Warszawa [IA UŁ / FMAB], 321–331.
 
118.
Kontny B. 2019: Archeologia wojny. Ze studiów nad uzbrojeniem barbarzyńskiej Europy okresów wpływów rzymskich i wędrówek ludów, Oświęcim [Napoleon V].
 
119.
Kontny B., Okulicz-Kozaryn J., Pietrzak M. 2011: Nowinka Site 1. The cemetery from the Late Migration Period in the northern Poland, Gdańsk-Warszawa [IA UW / MAG].
 
120.
Kostrzewski J., Chmielewski W., Jażdżewski K. 1965: Pradzieje Polski, Wrocław2 [Ossolineum].
 
121.
Kotzan F. 1935: Das sudauische Gräberfeld bei Sypittken, Kreis Lyck, „Unser Masuren-Land” XI, 13–14.
 
122.
Kotzan F. 1936: Das sudauische Gräberfeld in Skomatzko, Kr. Lyck, „Unser Masuren-Land” XII, 89–92.
 
123.
Kowalski J. 1991: Z badań nad chronologią okresu wędrówek ludów na ziemiach zachodniobałtyjskich (faza E), [w:] [J. Okulicz (red.)] Archeologia bałtyjska. Materiały z konferencji, Olsztyn 24–25 kwietnia 1988 roku, Olsztyn [Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków / Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego], 67–85.
 
124.
Kowalski J. 2000: Chronologia grupy elbląskiej i olsztyńskiej kręgu zachodniobałtyjskiego (V–VII w.). Zarys problematyki, Barbaricum 6, Warszawa [IA UW], 203–266.
 
125.
Krzyszkowski A., Schuster J. 2009: Nowe znaleziska z okresu rzymskiego z okolic Poznania, FAP 45, 121–151.
 
126.
Kühn H. 1956: Das Problem der masurgermanischen Fibeln in Ostpreußen, [w:] O. Kleemann (red.), Documenta archaeologica Wolfgang La Baume dedicata, Rheinische Forschungen zur Vorgeschichte 5, Bonn [Röhrscheid], 79–108.
 
127.
Kühn H. 1981: Die germanischen Bügelfibeln der Völkerwanderungszeit 3. Die germanischen Bügelfibeln der Völkerwanderungszeit in Mitteldeutschland, Graz [Akademische Druck- und Verlagsanstalt].
 
128.
Kulakov V.I. 2007: В.И. Кулаков,Доллькайм – Коврово. Исследования 1992–2002 гг., Prussia Antiqua 4, Минск [Институт истории НАН Беларуси].
 
129.
Kunow J. 1998: (red.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1979 Kleinmachnow, Land Brandenburg, Forschungen im Land Brandenburg 5, Wünsdorf [Brandenburgisches Landesmuseum für Ur- und Frühgeschichte].
 
130.
La Baume W. 1943: Nachruf für Kurt Voigtmann, „Alt-Preußen” 8, 16.
 
131.
La Baume W. 1944: Altpreußisches Zaumzeug aus dem Landesamt für Vorgeschichte in Königsberg (Pr), „Alt-Preußen” 9/1–2, 2–19.
 
132.
La Baume W., Gronau W. 1941: Das Gräberfeld von Raczki, Kreis Suwalki, „Alt-Preußen ” 5/4, 59–61.
 
133.
Lenarczyk K. 1991: Materiały z badań cmentarzyska ciałopalnego z okresu wpływów rzymskich w Sterławkach Wielkich, gm. Ryn, woj. suwalskie, RB XVII, 65–110.
 
134.
Lewoc I., Ejdulis A. 2021: Zabytki archeologiczne w zbiorach Muzeum Ziemi Augustowskiej w Augustowie, „Studia Archaeologica Sudauica” III, 169–192.
 
135.
Łowmiański H. 1963: Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., Warszawa [PWN].
 
136.
Łowmiański H. 1975: Stawanie, [w:] G. Labuda, Z. Stieber (red.), Słownik Starożytności Słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII. Tom piąty S–Ś, Wrocław [Ossolineum], 408–409.
 
137.
Madyda-Legutko R. 1987: Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und die frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. Int. Series 360, Oxford (1986) [BAR Publishing].
 
138.
Madyda-Legutko R. 1990: Doppeldornschnallen mit rechteckigem Rahmen im europäischen Barbaricum, „Germania” 68/2, 551–585.
 
139.
Madyda-Legutko R. 2011: Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków [Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”].
 
140.
Mączyńska M. 2011: Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łubiana, Kreis Kościerzyna (Pommern), BerRGK 90 (2009), 7–481.
 
141.
Mączyńska M. 2019: Faza C3 w kulturze wielbarskiej – próba wyróżnienia, WA LXX, 43–63.
 
142.
Melzer W. 1991: Das frühmittelalterliche Gräberfeld von Wünnenberg-Fürstenberg, Kreis Paderborn, Bodenaltertümer Westfalens 25, Münster [Aschendorf].
 
143.
Menghin W. 1974: Schwertortbänder der frühen Merowingerzeit, [w:] G. Kossack, G. Ulbert (red.), Studien zur vor- und frühgeschichtlichen Archäologie. Festschrift für Joachim Werner zum 65. Geburtstag, Münchener Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte, Ergbd. 1/2, München [Beck], 435–469.
 
144.
Meyhöfer M. 1957: (red.) Der Kreis Ortelsburg. Ein ostpreußisches Heimatbuch, Ostdeutsche Beiträge aus dem Göttinger Arbeitskreis IV, Würzburg [Holzner].
 
145.
Michelbertas M. 1986: Senasis geležies amžius Lietuvoje. I–IV amžius, Vilnius [Mokslas].
 
146.
Moora H. 1934: Zur Frage nach der Herkunft des ostbaltischen emailverzierten Schmucks, [w:] C.A. Nordman, E. Kivikoski (red.), Excavationes et Studia. Opuscula in honorem Alfred Hackman 14. 10. 1934, „Suomen Muinaismuistoyhdistyksen Aikakauskirja” XL, 75–90.
 
147.
Moora H. 1938: Die Eisenzeit in Lettland bis etwa 500 n. Chr. II. Teil: Analyse, Verhandlungen der Gelehrten Estnischen Gesellschaft XXIX, Tartu [Õpetatud Eesti Selts].
 
148.
Müller K.E. 1980: Geschichte der antiken Ethnographie und ethnologischen Theorienbildung. Von den Anfängen bis auf die byzantinischen Historiographen, vol. 2, Studien zur Kulturkunde 52, Wiesbaden [Steiner].
 
149.
Nerman B. 1935: Die Völkerwanderungszeit Gotlands, Stockholm [Akademie förlag].
 
150.
Nerman B. 1939: Einige in Schweden gefundene Nadeln ostpreußischen Ursprungs, Prussia 33, 1939, 236–239.
 
151.
Neuffer-Müller Ch., Ament H. 1973: Das fränkische Gräberfeld von Rübenach, Stadt Koblenz, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit B7, Berlin [Mann].
 
152.
Nowakiewicz T. 2008: Zarys dziejów archeologii w Prusach Wschodnich, [w:] A. Bitner-Wróblewska 2008a, 10–45.
 
153.
Nowakiewicz T. 2011: (red.) Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona / Das archäologische Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jakobson / Austrumprūsijas arheoloģiskais mantojums Fēliksa Jākobson arhīvā, Aestiorum Hereditas II, Warszawa [Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego].
 
154.
Nowakowski W. 1990: Baltes et Proto-Slaves dans l’antiquité. Textes et archéologie, „Dialogues d’Histoire ancienne” 16/1 (1989), 359–402.
 
155.
Nowakowski W. 1995: Od Galindai do Galinditae. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego ludu z Pojezierza Mazurskiego, Barbaricum 4, Warszawa [IA UW].
 
156.
Nowakowski W. 1996: Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt, Veröffentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg Sonderband 10, Marburg-Warszawa [Philipps-Universität Marburg].
 
157.
Nowakowski W. 1998a: Die kaiserzeitlichen und völkerwanderungszeitlichen Funde aus Masuren, Bestandskataloge Museum für Vor- und Frühgeschichte 6, Berlin [Staatliche Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz].
 
158.
Nowakowski W. 1998b: Die Nebenformen Almgren 133 und 137 aus heutiger Sicht, [w:] J. Kunow 1998, 197–201.
 
159.
Nowakowski W. 2001: Masuren, CRFB Polen 1, Warszawa [IA UW].
 
160.
Nowakowski W. 2004a: Schyłek grupy olsztyńskiej – próba nowego spojrzenia. „Nowe” materiały z cmentarzyska w Wólce Prusinowskiej w powiecie mrągowskim, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 4(246), 407–417.
 
161.
Nowakowski W. 2004b: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Muntowie, pow. mrągowski, ŚWIATOWIT Supplement Series B: Barbaricum 7, Warszawa [IA UW], 191–247.
 
162.
Nowakowski W. 2008: Die frühesten Steigbügel aus Preußen. Funde vom Gräberfeld Widitten II im Samland, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii (red.), The Turbulent Epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period, tom II, Monumenta Studia Gothica V, Lublin [Wydawnictwo UMCS], 189–211.
 
163.
Nowakowski W. 2009: Die wiedergewonnenen archäologischen Archivalien für die ostpreußische Archäologie. Das Fundarchiv des Königsberger Prussia-Museums – Aussage eines Benutzers, „Archäologisches Nachrichtenblatt” 14, 107–120.
 
164.
Nowakowski W. 2013: Masuren in der römischen Kaiserzeit. Auswertung der Archivalien aus dem Nachlass von Herbert Jankuhn, Studien zur Siedlungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 12, Neumünster [Wachholtz].
 
165.
Nowakowski W. 2016: Items with the Ox-Head on the Shores of the Baltic Sea in the Roman Period, „Archaeologia Baltica” 23, 129–139.
 
166.
Nowakowski W. 2017: Centrum czy peryferie? Dorzecze Czarnej Hańczy u schyłku starożytności, „Studia Archaeologica Sudauica” I, 13–35.
 
167.
Nowakowski W. 2018: Eine vergessene Fundkategorie. Eiserne Hufeisenfibeln der römischen Kaiserzeit in Masuren, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski, M. Stasiak-Cyran, M. Erdrich (red.), Studia Barbarica. Profesorowi Andrzejowi Kokowskiemu w 65. rocznicę urodzin. Tom II, Lublin [Wydawnictwo UMCS], 322–331.
 
168.
Nowakowski W. 2019: Eine Nekropole aus dem »Atlantis des Nordens«. Das Schicksal des ostpreußischen Gräberfeldes Miętkie/Mingfen, „Acta Praehistorica et Archaeologica” 51, 201–216.
 
169.
Nowakowski W. 2022: Eine Galindische Nekropole. Das kaiser- und völkerwanderungszeitliche Gräberfeld in Mingfen/Miętkie im Lichte der Ausgrabungen zu Beginn des 20. Jahrhunderts, Berliner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 27, Berlin [Staatliche Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz].
 
170.
Nowakowski W., Barejko A. 2020: Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopaliskowych prowadzonych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w dniach 02.07.–29.07.2019 r. na stanowisku Miętkie nr 1, w gm. Dźwierzuty, w woj. warmińsko-mazurskim, Warszawa, mps w archiwum Warmińsko-Mazurskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie.
 
171.
Nowakowski W., Lemke M. 2003: (red.), Auf der Suche nach der verlorenen Archäologie, Warszawa [IA UW].
 
172.
Odoj R. 1968: Wyniki badań grodziska z VI–VIII w. n.e. w Pasymiu, pow. Szczytno, a problemy kultury mazurskiej, RO VII, 113–150.
 
173.
Okulicz J. 1958: Cmentarzysko z okresu rzymskiego, odkryte w miejscowości Bogaczewo, na przysiółku Kula, pow. Giżycko, RO I, 47–116.
 
174.
Okulicz J. 1973: Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław [Ossolineum].
 
175.
Okulicz J. 1988: Problem ceramiki typu praskiego w grupie olsztyńskiej kultury zachodniobałtyjskiej (VI–VII w. n.e.), PomAnt XIII, 103–133.
 
176.
Okulicz J. 1991: Problemy pochodzenia Bałtów i Słowian w świetle źródeł archeologicznych i językoznawczych, RB XVI, 109–143.
 
177.
Okulicz-Kozaryn J. 1993: Szurpiły – zespół śladów osadnictwa z czasów od III w. p.n.e. do XIII w. n.e., [w:] O. Juskowiak (red.), Przewodnik LXIV Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego na Ziemi Suwalskiej, 9–12 września 1993, Warszawa [Państwowy Instytut Geologiczny], 139–146.
 
178.
Ørsnes M. 1993: Zaumzeugfunde des 1.–8. Jahrh. nach Chr. in Mittel- und Nordeuropa, „Acta Archaeologica” 64, 183–292.
 
179.
Peiser F.E. 1916: Das Gräberfeld von Pajki bei Prassnitz in Polen, Altertumsgesellschaft Prussia – Sonderschrift N.R. I, Königsberg [Gräfe und Unzer].
 
180.
Peiser F.E. 1919: Eine byzantinische Scheibenfibel, Prussia 23/II (1905–1908), 373–376.
 
181.
Peiser F.E. 1921: Die Trinkhornränder des Prussiamuseums, [w:] Festschrift Adalbert Bezzenberger zum 14. April 1921 dargebracht von seinen Freunden und Schülern, Göttingen [Vandenhoeck & Ruprecht], 114–120.
 
182.
Prassolow J.A., Skvortsov K. 2020: Schönwarling/Skowarcz and Dollkeim/Kovrovo-Type Crossbow Fibulae in the Sambian-Natangian Culture Area, „Archaeologia Baltica” 27, 51–65.
 
183.
Quast D. 2017: Anmerkung zu einer angeblich byzantinischen Scheibenfibel aus Miętkie (woj. warmińsko–mazurskie), [w:] J. Andrzejowski et alii (red.), Orbis barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VI, Warszawa-Schleswig [IA UW / ZBSA / FMAB], 209–214.
 
184.
Raddatz K.1957: Der Thorsberger Moorfund. Gürtelteile und Körperschmuck, Offa-Bücher 13, Neumünster [Karl Wachholtz].
 
185.
Raddatz K. 1993a: Der Wolka-See, ein Opferplatz der Römischen Kaiserzeit in Ostpreußen, „Offa” 49/50 (1992/1993), 127–187.
 
186.
Raddatz K. 1993b: Ein Beitrag zur Kenntnis des Zaumzeugs der Römischen Kaiserzeit im mitteleuropäischen Barbaricum, „Nachrichten aus Niedersachsens Urgeschichte” 62, 183–99.
 
187.
Raddatz K. 1996: Der »Alte See« bei Butzke, ein Opferplatz urgeschichtlicher Zeit im östlichen Pommern, JRGZM 41/1 (1994), 231–295.
 
188.
Rakowski T. 2013: Znalezisko bałtyjskiej zapinki szczeblowej z warszawskiego Wawra, WA LXIV, 227–234.
 
189.
Reich Ch. 2003: Archäologie einer vorgeschichtlichen Sammlung. Die Bestände des ehemaligen Prussia-Museums im Berliner Museum für Vor- und Frühgeschichte, „Archäologisches Nachrichtenblatt” 8, 14–23.
 
190.
Reichert H. 2003: Ptolemaeus, RGA 23, 567–597.
 
191.
Reusch Ch. 1724: De tumulis et urnis sepulcralibus in Prussia, Regiomonti [Litteris Reusnerianis].
 
192.
Riemer E. 2000: Romanische Grabfunde des 5.–8. Jahrhunderts in Italien, Internationale Archäologie 57, Rhaden/Westf. [Marie Leidorf].
 
193.
Rudnicki M. 2008: Bemerkungen zur Entwicklung von Armbrustsprossenfibeln aus dem Territorium der Olsztyn-Gruppe. Erste Feststellungen, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska et alii (red.), The Turbulent Epoch. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period II, Monumenta Studia Gothica V/2, Lublin [Wydawnictwo UMCS], 291–302.
 
194.
Rudnicki M. 2015: Historia i stan badań na cmentarzyskach w Kosewie, pow. mrągowski (dawn. Kossewen, Kreis Sensburg), [w:] A. Jaremek (red.), A. Jaremek (red.), Kosewo archiwalne cmentarzysko z okresu wędrówek ludów Kossewen 3. Badania w roku 2014, Warszawa [Fundacja Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna], 11–23.
 
195.
Rudnicki M. 2017: Problem zasięgu terytorialnego grupy olsztyńskiej. Próba nowego spojrzenia, [w:] M. Bohr, M. Teska (red.), Extra limites, Poznań-Wrocław [IA UAM / IA UWr], 87–117.
 
196.
Rudnicki M. 2019: The Olsztyn Group in the early medieval archaeology of the Baltic Region: the cemetery at Leleszki, East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450, Leiden-Boston [Brill].
 
197.
Salmo H. 1956: Finnische Hufeisenfibel, Suomen Muinaismuistoyhdistyksen Aikakauskirja – Finska Fornminnenesföreningens Tidskrift 56, Helsinki [Suomen Muinaismuistoyhdistys].
 
198.
Schmidt H. 1906: Ostpreußische Beiträge, ZfE 38, 456–484.
 
199.
Schmiedehelm M. 1934: Die estländischen Scheibennadeln, „Suomen Muinaismuistoyhdistyksen Aikakauskirja” XL, 110–116.
 
200.
Schmiedehelm M. 1990: Das Gräberfeld Gąsior (nach Materialien von F. E. Peiser), Archaeologia Baltica IX, Łódź [Wydawnictwo UŁ], 5–126.
 
201.
Schmiedehelm M. 2011: Das Gräberfeld am Jaskowska-See in Masuren. Studien zur westmasurischen Kultur der römischen Eisenzeit (red. A. Juga-Szymańska, P. Szymański), Warszawa [IA UW].
 
202.
Schulze-Dörrlamm M. 1986: Romanisch oder germanisch? Untersuchungen zu den Armbrust- und Bügelknopffibeln des 5. und 6. Jahrhunderts n. Chr. aus den Gebieten westlich des Rheins und südlich der Donau, JRGZM 33/2, 593–720.
 
203.
Schulze-Dörrlamm M. 2003: Gleicharmige Bügelfibeln der Zeit um 600 aus dem byzantinischen Reich, „Archäologisches Korrespondenzblatt” 33/2, 437–444.
 
204.
Schuster J. 2004: Untersuchungen zu den spätkaiserzeitlichen Fibelformen Almgren 185 und 172 und deren gegenseitigem Verhältnis, „Veröffentlichungen zur brandenburgischen Landesarchäologie” 35 (2001), 85–102.
 
205.
Skvorcov K.N. 2010: К.Н. Скворцов, Могильник Митино V–XIV вв. (Калининградская область). Материалы исследований 2008 г. Часть первая, Материалы охранных археологических исследований 15, Москва [Институт археологии Российской академии наук].
 
206.
Stadie C. 1919: Das Gräberfeld bei Gr. Kruglanken, Kr. Angerburg, Prussia 23/II (1905–1908), 395–408.
 
207.
Stankus J. 1995: Bandužių kapinynas, „Lietuvos Archeologija” 12, 3–156.
 
208.
Stankus J. 2002: Genčų II kapinynas, „Lietuvos Archeologija” 22, 199–242.
 
209.
Stein F. 1967: Adelsgräber des achten Jahrhunderts in Deutschland, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit A9, Berlin [Walter de Gruyter].
 
210.
Stückelgruber A. 2009: Zu den Quellen der Geographie, [w:] A. Stückelgruber, F. Mittenhuber (red.), Klaudios Ptolemaios, Handbuch der Geographie, Erg.-Bd. mit einer Edition des Kanons bedeutender Städte, Basel [Schwabe], 122–133.
 
211.
Swoboda R.M. 1973: Funde aus Carnuntum in der Prähistorischen Staatssammlung, „Bayerische Vorgeschichtsblätter” 38, 80–89.
 
212.
Szter I. 2010: Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i z okresu wędrówek ludów w Kamieniu na Pojezierzu Mazurskim, WA LXI (2009–2010), 201–331.
 
213.
Szter I., Wiśniewska A., Woźniak M. 2018: Zapinka Almgren 172 z Wąsosza w powiecie grajewskim, na tle innych fibul tego typu z obszaru kultury wielbarskiej i zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego, Materiały do Archeologii Warmii i Mazur 2, Warszawa-Białystok-Olsztyn [IA UW / Wydział Historyczno-Socjologiczny UB / Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM], 153–192.
 
214.
Szymański P. 2000: Ceramika z cmentarzysk kultury bogaczewskiej. Próba analizy na podstawie wybranych materiałów, Barbaricum 6, Warszawa [IA UW], 109–201.
 
215.
Szymański P. 2004: Cmentarzysko kultury bogaczewskiej i grupy olsztyńskiej w Zalcu koło Mrągowa, na Pojezierzu Mazurskim, ŚWIATOWIT Suppl. Series B: Barbaricum 7, Warszawa [IA UW], 153–190.
 
216.
Szymański P. 2005: Mikroregion osadniczy z okresu wpływów rzymskich w rejonie jeziora Salęt na Pojezierzu Mazurskim, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages X, Warszawa [IA UW].
 
217.
Szymański P. 2006: Dwie zapinki z dawnego Rothebude i z Czerwonego Dworu. Kontakty tzw. skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa [IA UW], 369–380.
 
218.
Szymański P. 2013: Z badań nad chronologią i zróżnicowaniem kulturowym społeczności Mazur w późnej starożytności i u progu wczesnego średniowiecza, ŚWIATOWIT Suppl. Series B. Barbaricum 9, Warszawa [IA UW].
 
219.
Szymański P. 2017: Schyłek grupy olsztyńskiej w okresie wędrówek ludów, [w:] J. Andrzejowski et alii (red.), Orbis barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VI, Warszawa-Schleswig [IA UW / ZBSA / FMAB], 239–252.
 
220.
Szymański P. 2018: Chronologia gołdapskiej grupy kulturowej w okresie wędrówek ludów, ŚWIATOWIT Suppl. Series P: Prehistory and Middle Ages XX, Warszawa [IA UW].
 
221.
Świątkowski B. 2015: Ceramika z okresu wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza z zespołu osadniczego w Pasymiu, „Pruthenia. Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim” X, 27–74.
 
222.
Šturms E. 1947: Die ethnischen Deutung der „masurgermanischen“ Kultur, Contributions of Baltic University Pinneberg 31, Pinneberg [Baltic University], 1–12.
 
223.
Šturms E. 1950: Zur ethnischen Deutung der „masurgermanischen“ Kultur, „Archaeologia Geographica” 1/2, 20–22.
 
224.
Tautavičius A. 1978: (red.), Lietuvos TSR archeologijos atlasas IV: I–XIII a. radiniai, Vilnius [“Mokslas”].
 
225.
Tejral J. 1988: Zur Chronologie der frühen Völkerwanderungszeit im mittleren Donauraum, „Archaeologia Austriaca” 72, 223–304.
 
226.
Tempelmann-Mączyńska M. 1985: Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Phase der Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, Römisch-Germanische Forschungen 43, Mainz am Rhein [Philipp von Zabern].
 
227.
Thälin H. 1984: Ringspangen, [w:] G. Arwidsson (red.), Birka II:1. Systematische Analysen der Gräberfunde, Stockholm [Almqvist & Wiksell], 15–22.
 
228.
Thörle S. 2001: Gleicharmige Bügelfibeln des frühen Mittelalters, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 81, Bonn [Habelt].
 
229.
Tischler O., Kemke H. 1902: Ostpreußische Altertümer aus der Zeit der großen Gräberfelder nach Christi Geburt, Königsberg i.Pr. [Wilhelm Koch].
 
230.
Tuszyńska M. 1988: O zapinkach z gąsienicowatym kabłąkiem w obrębie kultury wielbarskiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materiały z konferencji), tom I, Lublin [UMCS], 177–187.
 
231.
Tvauri A. 2012: The Migration Period, Pre-Viking Age, and Viking Age in Estonia, Estonian Archaeology 4, Tartu [Tartu University Press].
 
232.
Vedel E. 1886: Bornholms Oldtidsminder og Oldsager, Kjøbenhavn [G.E.C. Gad].
 
233.
Voigtmann K. 1941: Die westmasurischen „Loch- und Fensterurnen“, „Alt-Preußen ” 6/3, 36–46.
 
234.
Wadyl S. 2017: Nowe odkrycie zapinek typu Wólka Prusinowska z grodziska w Pasymiu na tle dotychczasowych znalezisk, [w:] J. Andrzejowski et alii (red.), Orbis barbarorum. Studia ad archaeologiam Germanorum et Baltorum temporibus Imperii Romani pertinentia Adalberto Nowakowski dedicata, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina VI, Warszawa-Schleswig [IA UW / ZBSA / FMAB], 253–260.
 
235.
Weissensteiner J. 2000: Jordanes. § 2. Historisches, RGA 16, 77–80.
 
236.
Wenskus R., Timpe D. 1996: Galinder. § 2: Historisches, RGA 10, 327–329.
 
237.
Wilbers-Rost S. 1990: Pferdgeschirr der römischen Kaiserzeit in der Germania libera. Zur Entstehung, Entwicklung und Ausbreitung des „Zaumzeugs mit Zügelketten“, Veröffentlichungen der urgeschichtlichen Sammlungen des Landesmuseums zu Hannover 44, Oldenburg [Isensee].
 
238.
Wiśniewska A. 2011: Materiały z cmentarzyska w Leśniewie, pow. kętrzyński (dawne Fürstenau, Kr. Rastenburg), WA LXII, 119–167.
 
239.
Wiśniewska A. 2014: Łężany. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów na Pojezierzu Mrągowskim. Badania w sezonie 2013 / Cemetery of the Roman Period and the Migration Period in the Mrągowo Lake District. Research in season 2013, Warszawa [Fundacja Dajna im. Jerzego Okulicza-Kozaryna].
 
240.
Wołągiewicz R. 1987: Chronologia ceramiki kultury wielbarskiej w świetle dotychczasowego stanu badań, APolski XXXII/1, 169–208.
 
241.
Woźniak M. 2011: Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kozłówku, pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kr. Neidenburg) w świetle publikacji i materiałów archiwalnych, WA LXII, 169–208.
 
242.
Zieling N. 1989: Studien zu germanischen Schilden der Spätlatène- und der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, B.A.R. Int. Series 505, Oxford [BAR Publishing].
 
243.
Ziemlińska-Odojowa W. 1958: Sprawozdanie z badań w 1956 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Żywa Woda, pow. Suwałki, WA XXV/1–2, 96–106.
 
244.
Ziemlińska-Odojowa W. 1961a: Sprawozdanie z badań w roku 1957–1958 na cmentarzysku kurhanowym z okresu rzymskiego w miejscowości Żywa Woda, pow. Suwałki, WA XXVII/1, 49–57.
 
245.
Ziemlińska-Odojowa W. 1961b: Badania wykopaliskowe w 1959 r. na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Żywa Woda, pow. Suwałki, RB I, 193–222.
 
246.
Ziemlińska-Odojowa W. 1965: Badania w 1962 r. na cmentarzysku z okresu późnorzymskiego w Żywej Wodzie, pow. Suwałki, RB VI, 229–239.
 
247.
Żuberek M. 2017: Wielokulturowe cmentarzysko w Brodzie Nowym, pow. suwalski, „Studia Archaeologica Sudauica” II, 13–164.
 
ISSN:0043-5082
Journals System - logo
Scroll to top