PL EN
MISCELLANEA
Modła, grave 169 - first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland
 
More details
Hide details
1
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52, 00-241 Warszawa
 
2
Instytut Biologii Akademii Podlaskiej, ul. Prusa 14, 08-110 Siedlce
 
 
Publication date: 2006-12-31
 
 
Wiadomości Archeologiczne 2006;LVIII(58):185-200
 
KEYWORDS
ABSTRACT
The cemetery from the Roman Period at Modła, comm. Wiśniewo, distr. Mława, was excavated in total in the years 1976–1986. More than 300 ancient features were discovered, which were almost exclusively graves from the end of the old and the first ages of the new era: over 190 graves from the Przeworsk Culture (from the final stage of phase A3 to the late stage of phase B2), around 60 graves from the Wielbark Culture (from phase B2/C1 to the early phase of the Migration Period), and around 45 further graves of undetermined cultural origin, surely, or most probably from the Roman Period. The majority of the graves from Modła contained cremation burials. Relatively few of them were inhumation graves – there were only 23 such graves discovered. During the anthropological studies of the bone remains from one of the inhumation graves (no. 169) it was noted that the buried individual had been subjected to an intravital skull trepanation. This discovery deserves special attention as it is probably the first recorded case of such an operation from the Roman Period at the territory of Poland. Grave 169 was situated at the south-astern border of the cemetery, at a distinct slope of a hill at which the cemetery was located – about 5 meters below the top of the hill. The bones of the skeleton, oriented along the N-S axis, with the head to the north, were uncovered just under the surface, at the border of a large modern ditch. The description in the field log allows for a supposition that the burial was discovered in its original alignment. It is unknown, however, whether the unnatural arrangement of the skeleton was original or secondary (Fig. 1). The absence of any preserved furniture does not allow for precise dating of the burial, however, there is some indirect evidence indicating its cultural attributes. The orientation of the pit of grave 169 and the arrangement of the individual with the head to the north are typical of inhumation rituals of the Wielbark Culture. Among 23 inhumation graves from Modła, 18 most certainly or probably should be connected with the Wielbark Culture on the basis of the furniture, and only one should be connected with the Przeworsk Culture. Almost all pits of the inhumation graves were aligned N-S or NNW-SSE, and more seldom NW-SE or NE-SW. The only exception is the Early Roman Period grave from the Przeworsk Culture, with the pit oriented along the NWW-SEE axis and the skeleton oriented with the head to the west. At the north-western Mazowsze, in the zone occupied by the Wielbark Culture from the beginning of phase B2/C1, a series of about 20 inhumation graves from the Wielbark Culture at Modła is quite exceptional. Five inhumation graves are known from the cemetery at Litwinki, distr. Nidzica, at which no fewer than 50 graves were discovered, while at other cemeteries, only single such graves are recorded. This also concerns the big cemetery at Niedanowo, distr. Nidzica, site 2, where there was only one inhumation grave among over 200 hundred burials from the Wielbark Culture. In the case of the Przeworsk Culture at the entire territory of Mazowsze on the right side of the Vistula, inhumation graves are very rare (fewer than 15 graves in total). However, almost all of the them come from the northern limits of the Przeworsk settlement zone (Szczepkowo-Zalesie, Bartki, and Niedanowo, distr. Nidzica, Modła, distr. Mława, Zgliczyn-Pobodzy, distr. Żuromin). The grave pits are variously aligned, although the orientation W-E and similar ones dominate, and the bodies of the dead were often laid on the side, and (or) with the legs pulled up. This absence of clear rules concerning the orientation of the grave and the arrangement of the body is characteristic of the inhumation ritual also at other areas of the Przeworsk Culture. The evidence presented above allows us to connect grave 169 with the Wielbark Culture and to date it generally to the Late Roman Period. The bones from grave 169 belonged to one individual. The gender features were not clear. However, the relatively big size and massiveness of individual bones (eg ribs, vertebrae, mastoid processes), the angle value between the neck and the shaft of proximal femur (ca 125°), and also the shape of the upper rim of the orbit and occipital, point to a male. The determination of the age of the dead was not easy because of the discrepancy between the ectocranial suture closure and dental age. All preserved fragments of the cranial sutures were exo- and endocranially opened on both sides. On the other hand, the degree of attrition of the surfaces of the masticatory system was quite considerable. It may be assumed that the skeleton under study belonged to a male individual who died at the age of early adultus (ca 20–25 years). He was around 165.5 cm tall. At two parietal bones, in the area beginning in the middle of the sagittal suture (pars lambdoidea, and pars obelica) and ending at the joint with the occipital bone (the area of lambda point), there is an oval hole (Fig. 2). The size of the cavity in the sagittal plane measured ca 59 mm, while in the frontal plane it was 39.5 mm. At the same time, the edges of this cavity were damaged post mortem in the area of lambda point and it was on the opposite site of the cavity. The actual post-trepanation hole was slightly smaller (48.5×39.5 mm). The characteristics of this cavity allows us to view it beyond any doubt as a hole resulting from craniotomy (status post trepanationem). The operation was carried out in vivo, which is supported by the fact that the edges of the cavity had healed intravitally (cf Figs. 2 and 3). An analysis of the bone margin at the outline of the hole (11.9 mm) points to a relatively long intravital period, which indirectly suggests that the trepanation could have taken place at a young age. The post-trepanation hole was made by using the method of scraping which was the most common method in all ancient periods. This is why the cavity had a regular oval shape, with the wall gently inclined inside, which is described in the literature as completed trepanation (involving the perforation of lamina interna). The location of the cavity is worth noting. It is in the parietal bones, close to the sagittal suture and the lambda point, as the middle zone of the head is connected with greater risk in such operations. This is due to the fact that right under the lid of the skull there is the Sinus sagittalis, whose disruption can result in instant death either due to vein damage or due to infection. The described surgical intervention belonged to the so called healing trepanations. However, a ritual (magical) character of this operation cannot be excluded. Everything points to the fact that the reasons for the craniotomy in the case of the individual in Modła were connected with the morphological features of his skull. The skull was characterized by an asymmetry (particular visible in the area of frontal, occipital and both temporal bones), the occipital scale was indented and had an irregular line of the nuchal crest and of the protuberantia occipitalis externa. This may testify to a pathological state of traumatic origin (injury of the occipital skull part). The bone density, visible in the X-ray picture agrees with age group of the individual obtained by anthropological methods. No signs of developmental disorders were observed in the bone structure (Fig. 3). Also the histological picture of bone trabecular tissue is symmetrical and regular, and no pathological changes are observed (Fig. 6). As far as the medical consequences of damaging the occipital lobe go (Brodman’s area 17 – V1 and V3), it can be assumed that the young man, following the craniotomy, could suffer from vision disorder. Only few cases of craniotomy are known from the area of Central Europe from the period between the late Neolithic and the early Middle Ages, which can be due to the insufficient state of research, small popularity of this operation type, but also the domination of cremation rite. Relatively numerous healing trepanations are recorded in Celtic materials from the present day area of Southern Germany, Austria, Bohemia, Moravia and Slovakia. The only case of skull trepanation in vivo known from the territory of Poland and chronologically close to the find from Modła was recorded recently in grave 68 at an Oksywie Culture cemetery at Różyny, distr. Pruszcz Gdański (pow. gdański) – a burial of a male individual, age: senilis, and dated to phase A2 of the Late Pre-Roman Period. Three cases of craniotomy contemporaneous with the burial at Modła (coming from phases B2/C1–C2) were recorded at a big necropolis in Marvelė, ray. Kaunas in Lithuania. Apparently also from the Late Roman Period came the burial from the town of Nitranský Hrádok, distr. Nové Zámky, in Slovakia, while the grave from Merseburg-Süd, distr. Merseburg-Querfurt, in Sachsen-Anhalt is dated to the second half of the 4th cent. and the beginning of the 5th cent. AD. This chronological sequence, the territorial dispersion of graves with burials containing individuals with trepanation and the established fact that the operated individuals survived the trepanation indicates to us that the exceptionality of these cases is only apparent, and the surgical procedures connected with this type of operation had to be well known to the ‘barbarian’ medics of the time. This view is corroborated indirectly also by the surgical sets with instruments used for trepanation, which come from the Central and Southern European zone of Celtic settlement. A similar set (but without bone saws) is known from a warrior grave from a cemetery of the Przeworsk Culture at Żukowice, distr. Głogów, in Lower Silesia, dated to phase A1. Recently, Anette Frölich identified small trepanation saws, identical to the Celtic ones, in three coherent sets of personal grave furniture from the known bog deposit from Illerup in northern Jutland, to which also belonged scalpels and wooden needles for ‘rough sewing’ of cut wounds. It would therefore seem that we are dealing with some sort of first aid sets, most handy at battle fields and used by the ‘military’ medics of the time. Ernst Künzl describes the Celts buried with weapons and sets of medical instruments as warrior-surgeons – most surely the warrior from Żukowice was a ‘surgeon’ of this type. Head wounds, expected in battle conditions and the necessity of quick surgical interventions support the earlier expressed opinion, according to which craniotomy at the time of late antiquity at the territory of Central and Northern Europe were mostly healing in character. The sets from Illerup force us to assume that not only the necessity of such operations was taken into account, but also the necessary instruments and skills for their effective use in battle conditions.
REFERENCES (128)
1.
Acsádi, G., Nemeskéri, J., History of Human Life Span and Mortality, Budapest, 1970.
 
2.
Andrzejowski, J., Kultura przeworska i wielbarska na prawobrzeżnym Mazowszu i Podlasiu, [w:] M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały III, Warszawa, 2005, s. 109–128.
 
3.
Andrzejowski, J., Nekropola ze schyłku starożytności w Modle koło Mławy, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i poszukiwań archeologicznych, Światowit, Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages XIV, Warszawa, 2006, s. 15–44 .
 
4.
Andrzejowski, J., Pod wodzą Filimera, czyli osadnicy wielbarscy na Mazowszu i Podlasiu, [w:] Mirosław Fudziński, Henryk Paner, Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, s. 231–258.
 
5.
Andrzejowski, J., Bursche, A., Archeologia biblioteczna. Cmentarzyska kultury wielbarskiej w Krośnie, stanowisko 1 i w Wielbarku, woj. elbląskie, [w:] Badania archeologiczne w woj. elbląskim w latach 1980–83, Malbork 1987, s. 233–277.
 
6.
Andrzejowski, J., Kokowski, A., Leiber, Chr. (red.), Wandalowie – strażnicy bursztynowego szlaku. Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 8 marca – 16 czerwca 2004. Katalog wystawy, Lublin-Warszawa, 2004.
 
7.
J. Andrzejowski, A. Żórawska, M. Biborski, W. Kapla, Grób 122 z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Jartyporach na Podlasiu. Nowe materiały do badań nad obrządkiem pogrzebowym w gockim kręgu kulturowym, [w:] M. Karczewska, M. Karczewski (red.), Badania archeologiczne w Polsce północno-wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000–2001. Materiały z konferencji, Białystok 6–7 grudnia 2001 roku, Białystok, 2002, s. 253–268.
 
8.
Bednarczyk J., Łaszkiewicz, T., Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Inowrocławiu-Szymborzu, woj. bydgoskie, stanowisko 1, Inowrocław, 1990.
 
9.
Belevec, V. G., K izučeniû pamâtnikov vel'barskoj kul'tury v Belarusi, [w:] Mirosław Fudziński, Henryk Paner, Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, 2007, s. 293–344.
 
10.
Bennike, P., Ancient Trepanations and Differential Diagnoses: A Re-evaluation of Skeletal Remains from Denmark, [w:] Trepanation: History, Discovery, Theory (red. R. Arnott, S. Finger, C. U. M. Smith), Lisse-Abingdon-Exton (PA) Tokyo, 2003, s. 95–115.
 
11.
Bertašius, M., Marvelė. Ein Gräberfeld Mittellitauens, tom I, Vidurio Lietuvos aukštaičių II–XII kapinynas, Kaunas, 2005.
 
12.
Błażejewski, A., Obrządek pogrzebowy kultury przeworskiej na Śląsku, Wrocław, 1998.
 
13.
Bochenek, A., Reicher, M., Anatomia człowieka, tom 1, Warszawa, 1990.
 
14.
Bochnak, T., Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim, Rzeszów, 2005.
 
15.
Bohnsack, D., Ein ostgermanisches Fürstengrab bei Pilgramsdorf in Ostpreußen, Germanen-Erbe 2:9/10, 1937, s. 258–261.
 
16.
Bohnsack, D., Ein wandalisches Körpergrab aus Ostpreussen, Altschlesien 8, 1939, s. 43–52.
 
17.
Bologa, V. L., Danila, D., Ghitan T., Sägeartiges Instrument aus einem keltischen Brandgrab, gefunden bei Galaţii Bistriţei / Nord-Rumänien, wahrscheinlich Trepanationssäge, [w:] Actas del XV Congreso Internacional de Historia de la Medicina (Madrid-Alcalá, 22–29 de Septiembre, 1956), tom II, Madridm 1958, s. 65–70.
 
18.
Breitwieser, R.m Celtic Trepanations in Austria, [w:] Trepanation: History, Discovery, Theory (red. R. Arnott, S. Finger, C. U. M. Smith), Lisse-Abingdon-Exton (PA)-Tokyo, 2003, s. 147–154.
 
19.
Brickley, M., McKinley, J. I. (red.), Guidelines to the Standards for Recording Human Remains, Institute of Field Archaeologists, Paper No. 7, Southampton/Reading, 2004.
 
20.
Brongers, J. A., Ancient Old-World Trepanning Instruments, Berichten ven de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 19, 1969, s. 7–16.
 
21.
Buikstra, J. E., Ubelaker, D. H., Standards for Data Collection from Human Skeletal Remains. Proceedings of a Seminar at The Field Museum of Natural History, Arkansas Archaeological Survey, Research Series 44, Fayetteville (Ark.), 1994.
 
22.
Bykowski, K., Uwagi o szkieletowym obrządku pogrzebowym ludności kultury przeworskiej w okresie późnolateńskim i wczesnorzymskim, Studia Archeologiczne VII, Wrocław, 1976, s. 139–163.
 
23.
Cofta-Broniewska, A., Grupa kruszańska kultury przeworskiej. Ze studiów nad rozwojem regionalizmu społeczeństw Kujaw, Poznań, 1979.
 
24.
Cofta-Broniewska, A., Badania stanowiska 18 w Gąskach, gmina Gniewkowo, woj. bydgoskie, Ziemia Kujawska IX, 1993, s. 201–224.
 
25.
Cofta-Broniewska, A., Bednarczyk, J., Miejsce obrzędowe z doby neolitu i schyłku starożytności w Inowrocławiu, st. 58, Studia i Materiały do Dziejów Kujaw 9, Poznań, 1998.
 
26.
Ćwirko-Godycki, M., Swedborg, I., Ludność pochowana na cmentarzysku Ostrowa Lednickiego pod względem metrycznym z uwzględnieniem zmienności cech oraz objawów patologicznych na kościach, Przegląd Antropologiczny XLIV/2, 1978, s. 221–239.
 
27.
Dąbrowska, I., Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Osiecku, pow. Garwolin, Materiały Starożytne IV, 1958, s. 255–300.
 
28.
Dąbrowska, T., Cmentarzyska kultury przeworskiej i wielbarskiej na stanowisku Kozarówka w Drohiczynie, woj. białostockie, Wiadomości Archeologiczne XLIII/1, 1978, s. 62–81.
 
29.
Dłubakowski, Z., Stanowisko wielokulturowe w miejscowości Pajewo-Szwelice, woj. mazowieckie, Warszawskie Materiały Archeologiczne 9, 2005, s. 9–217.
 
30.
Domżalski, K., Środkowoitalskie naczynia glazurowane znalezione w Polsce, [w:] Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski III, Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum Polen, Suplement tom 3 (red. A. Bursche, R. Ciołek), Warszawa, 2006, 113–145.
 
31.
Ebert, M., Sudhoff, K., Chirurgische Instrumente aus Ungarn, Praehistorische Zeitschrift V, 1913, s. 595–597.
 
32.
Gaitzsch, W., Eiserne römische Werkzeuge. Studien zur römischen Werkzeugkunde in Italien un der nördlichen Provinzen des Imperium Romanum, B.A.R. Int. Series 78, Oxford, 1980.
 
33.
Gleń, E., Kaczanowski, K., Wczesnobrązowy szkielet mężczyzny z trepanowaną czaszką, ze stanowiska Pleszów I w Krakowie-Nowej Hucie, Materiały Archeologiczne Nowej Huty VI, 1980, s. 9–17.
 
34.
Gładykowska-Rzeczycka, J., Schorzenia ludności prahistorycznej na ziemiach polskich, Gdańsk, 1989.
 
35.
Grzymkowski, A., Książę z Mazowsza, Z otchłani wieków XLV/2–3 (1979), 1980, s. 197–201.
 
36.
Grzymkowski, A., Wstępne wyniki badań na birytualnym cmentarzysku ciałopalnym i szkieletowym z okresu rzymskiego w Modle, gm. Wiśniewo, woj. Ciechanów, Sprawozdania Archeologiczne XXXVIII, 1986, s. 223–257.
 
37.
Grzymkowski, A., Ziemia Zawkrzeńska w pierwszych wiekach naszej ery, [w:] Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Zawkrzeńskiej, tom II, Mława, 1996, s. 152–208.
 
38.
Ilkjær, J., Illerup Ådal 3. Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör. Textband, Jutland Archeological Society Publications XXXV/3, Aarhus, 1993.
 
39.
Jacobson, F., Ein zerstörtes kaiserzeitliches Gräberfeld bei Wöklitz, Kr. Elbing, Elbinger Jahrbuch 5/6, 1927, s. 123–135.
 
40.
Jankauskas, R., Lietuvos priešistorės ir proistorės gyventojų antropologijos metmenys, [w:] Lietuva iki Mindaugo (red. E. Jovaiša, A. Butrimas), Vilnius, 2003, s. 143–152.
 
41.
Jankauskas, R., Skeletal Inventory, Age, Sex and Pathologies of Marvelė sample, [w:] Marvelė. Ein Gräberfeld Mittellitauens, tom I, Vidurio Lietuvos aukštaičių II–XII kapinynas, Kaunas 2005, s. 95–102.
 
42.
Jaskanis, J., Kurhany typu rostołckiego. Z badań nad kulturą wschodniopomorsko-mazowiecką we wschodniej Polsce, [w:] Kultury archeologiczne i strefy kulturowe w Europie Środkowej w okresie wpływów rzymskich, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CCCCXXII, Prace Archeologiczne 22, Kraków, 1976, s. 215–251.
 
43.
Jaskanis, J., Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica II, Kraków, 1996.
 
44.
Jaskanis, J., Krupice. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica X, Warszawa, 2005.
 
45.
Juszkiewicz, R., Działania militarne w Mazowszu Północnym i w korytarzu pomorskim. 1920 rok, Warszawa, 1997.
 
46.
Juszkiewicz, R., Mława – jej dzieje (lata 1914–1939), tom III (część pierwsza), Mława, 2005.
 
47.
Kaczanowski, K., Spettowa, S., Zaitz, E., Lecznicza trepanacja czaszki z wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Krakowie-Zakrzówku, wykonana z powodu śródczaszkowego procesu ekspansywnego, Materiały Archeologiczne XVI, 1976, s. 59–70.
 
48.
Kapica, Z., Analiza materiałów ostrologicznych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie, [w:] Cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie-Rakowie (red. W. Błaszczyk), Rocznik Muzeum w Częstochowie I, Częstochowa, 1965, s. 225–318.
 
49.
Károlyi, L., Die vor- und frühgeschichtlichen Trepanationen in Europa. I. Deutschland, Homo. Zeitschrift für die vergleichende Forschung am Menschen XV/4, 1964, s. 200–218.
 
50.
Kempisty, A., Birytualne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w miejscowości Brulino-Koski, pow. Ostrów Mazowiecka, Wiadomości Archeologiczne XXXII/3–4 (1966–1967), 1968, s. 409–449.
 
51.
Kirkup, J.. The Evolution of Cranial Saws and Related Instruments, [w:] Trepanation: History, Discovery, Theory (red. R. Arnott, S. Finger, C. U. M. Smith), Lisse-Abingdon-Exton (PA)-Tokyo, 2003, s. 289–306.
 
52.
Kokowski, A., Udzieł elementów celtyckich w strukturze cmentarzyska birytualnego w Kruszy Zamkowej, woj. Bydgoszcz, st. 13 (próba falsyfikacji pojęcia grupy kruszańskiej), Archeologia Polski XXXVI/1–2, 1991, s. 115–149.
 
53.
Kokowski, A., Das Problem der Wiederöffnung der Gräber in den Friedhöfen der Masłomęcz-Gruppe (aus den Studien über die Kulturveränderungen bei den Goten während ihrer Wanderung), [w:] Peregrinatio Gothica III, Universitetets Oldsaksamlings Skrifter, Ny rekke 14, Oslo, 1992, s. 115–132.
 
54.
Kokowski, A., Zagadnienie pochówków cząstkowych w grupie masłomęckiej, [w:] M. Kwapiński, H. Paner (red.), Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich, Gdańsk, 1993, s. 118–124.
 
55.
Kokowski, A., Schätze der Ostgoten. Eine Ausstellung der Maria Curie-Skłodowska Universität Lublin und des Landesmuseums Zamość, Stuttgart, 1995.
 
56.
Künzl, E., Medizinische Instrumente aus Sepulkralfunden der römischen Kaiserzeit, Bonner Jahrbücher 182, 1982, s. 1–131.
 
57.
Künzl, E., The Tomb of the Warrior and Surgeon of München-Obermenzig and Other Archaeological Evidence of Celtic Medicine, [w:] The Celts (red. S. Moscati et alii), Milano, 1991, s. 372–373.
 
58.
Künzl, E., Medizinische Instrumente der römischen Kaiserzeit im Römisch-Germanischen Zentralmuseum Mainz, Kataloge vor- und frühgeschichtlicher Altertümer 28, Mainz 2002.
 
59.
Larsen, C. S., Bioarchaeology: Interpreting behaviour from the human skeleton, Cambridge, 2004.
 
60.
W. Lorkiewicz, H. Stolarczyk, A. Śmiszkiewicz-Skwarska, E. Żądzińska, An Interesting Case of Prehistoric Trepanation from Poland: Re-evaluation of the Skull from the Franki Suchodolskie Site, International Journal of Osteoarchaeology 15, 2005, s. 115–123.
 
61.
Lovejoy, C. O., Dental wear in the Libben population: Its functional pattern and role in the determination of adult skeletal age at death, American Journal of Physical Anthropology 68, 1985, s. 47–56.
 
62.
Łaszczewska, T., Pradzieje włókiennictwa, [w:] J. Kamińska, I. Turnau (red.), Zarys historii włókiennictwa na ziemiach polskich do końca XVIII wieku, Wrocław, 1966.
 
63.
Łuczkiewicz, P., Zur späteisenzeitlichen Bewaffnung in Polen. Stand der Forschung, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 47, 2000s. 355–477.
 
64.
Łuczkiewicz, P., Uzbrojenie ludności ziem polski w młodszym okresie przedrzymskim, Archaeologia Militaria II, Lublin, 2006.
 
65.
Malbot, H. Verneau, R., Les Chaouïas et la trépanation du crâne dans l’Aurés, L’Anthropologie VIII/1, 1897, s. 1–18, 174–204.
 
66.
Malinowski, A., Huber, Z., Ocena antropologiczna urazów czaszki i trepanacji leczniczych ze znalezisk archeologicznych, [w:] Źródła do badań biologii i historii populacji słowiańskich (red. A. Malinowski), Seria Antropologia 10, Poznań, 1981, s. 185–201.
 
67.
Malinowski, A., Wolański, N., Metody badań w biologii człowieka. Wybór metod antropologicznych, Warszawa, 1988.
 
68.
Malyková, D., Trepanace lebky v archeologických nálezech z území Čech, Archeologie ve středních Čechách 6/1, Praha, 2002, s. 293–314.
 
69.
Martin, G., Why trepan? Contributions from medical history and the South Pacific, [w:] Trepanation: History, Discovery, Theory (red. R. Arnott, S. Finger, C. U. M. Smith), Lisse-Abingdon-Exton (PA)-Tokyo, 2003, s. 323–345.
 
70.
Martin, R., Saller, K., Lehrbuch der Anthropologie in systematischer Darstellung, Stuttgart, 1957.
 
71.
Mazálek, M., Vlček, E., Trepanovaná středolaténska lebka z Vícemilic na Moravé, Památky Archeologické XLIV, 1953, 340–346.
 
72.
Mączyńska, M., Specyficzne pochówki kultury wielbarskiej, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica 16, Łódź, 1992, s. 191–199.
 
73.
Michalski, J., Kurhan kultury wielbarskiej na st. IV w Bielawach, gm. Janowiec Kościelny, woj. warmińsko-mazurskie, Warmińsko-mazurski biuletyn konserwatorski III, 2001, s. 50–84.
 
74.
Modrzewska-Pianetti, I., Lampy rzymskie znalezione na obszarze Polski, Archeologia XLI (1990), 1991, s. 77–95.
 
75.
de Navarro, J. M., A Doctor’s Grave of the Middle La Tène Period from Bavaria, Proceedings of the Prehistoric Society NS XXI (1955), 1956, s. 231–248.
 
76.
Niewęgłowski, A., Obrządek pogrzebowy ludności kultury przeworskiej na przełomie er (II wiek p.n.e. – II wiek n.e.), Wrocław, 1981.
 
77.
Nowakowski, W., Lampy rzymskie znalezione na obszarze Polski: komentarz prahistoryka, Archeologia XLIII, 1992, s. 85–93.
 
78.
Odoj, R., Prace wykopaliskowe na cmentarzysku z okresu rzymskiego w Szczepkowie-Zalesiu, pow. Nidzica, w r. 1962, Komunikaty Mazursko-Warmińskie 4 (78), 1962, s. 824–827.
 
79.
Ó Donnabháin, B., Trepanations and Pseudotrepanations: Evidence of Cranial Surgery from Prehistoric and Early Historic Ireland, [w:] Trepanation: History, Discovery, Theory (red. R. Arnott, S. Finger, C. U. M. Smith), Lisse-Abingdon-Exton (PA)-Tokyo, 2003, s. 79–94.
 
80.
Okulicz, J., Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamowych, m-pis dysertacji doktorskiej w Instytucie Archeologi i Etnologii PAN w Warszawie, 1965.
 
81.
Okulicz, J., Kitki I, distr. de Przasnysz, dép. de Varsovie, Inventaria Archaeologica XV, 1965, tabl. 94–95.
 
82.
Okulicz, J., Studia nad przemianami kulturowymi i osadniczymi w okresie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu i Podlasiu, Archeologia Polski XV/2, 1970, s. 419–491.
 
83.
Ortner, D. J., Putschar, G. J., Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, Smithsonian Contributions to Anthropology 28, Washington, 1981.
 
84.
Ostromęcka, H., Najdawniejsze ślady trepanowania czaszek na ziemiach polskich, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki XI/3, 1966, s. 211–228.
 
85.
Paluch, A., Trepanacja – zabieg leczniczy i magiczny, Z otchłani wieków XXXVII/1, 1971, s. 37–40.
 
86.
Paluch, A., Ślady występowania zabiegów trepanacyjnych za ziemiach Polski i Czechosłowacji w starożytności i w średniowieczu, Archeologia Polski XX/2, 1975, s. 411–454.
 
87.
Peiser, F. E., Übersichten und Notizen. Ostpreussen, Praehistorische Zeitschrift II (1910), 1911, s. 412–413.
 
88.
Pietrzak, M., Pruszcz Gdański, Fundstelle 10. Ein Gräberfeld der Oksywie- und Wielbark-Kultur in Ostpommern, Monumenta Archaeologica Barbarica IV, Kraków, 1997.
 
89.
Piontek, J., Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny, Poznań, 1996.
 
90.
Pyrgała, J., Mikroregion osadniczy między Wisłą a dolną Wkrą w okresie rzymskim, Wrocław, 1972.
 
91.
Ramsl, P. C., Das eisenzeitlische Gräberfeld von Pottenbrunn. Forschungsansätze zu wirtschaftlichen Grundlagen und sozialen Strukturen der latènezeitlichen Bevölkerung des Traisentales, Niederösterreich, Fundberichte aus Österreich, Materialheft A 11, Wien, 2002.
 
92.
Roberts, Ch., Paleopathology and archaeology: the current state of play, [w:] The Archaeology of Medicine. Papers given at a session of the annual conference of the Theoretical Archaeology Group held at the University of Birmingham on 20 December 1998 (red. R. Arnott), B.A.R Int. Series 1046, Birmingham, 2002, s. 1–20.
 
93.
Roberts, Ch., McKinley, J.
 
94.
Roberts, Ch., Review of Trepanations in British Antiquity Focusing on Funerary Context to Explain their Occurrence, [w:] Trepanation: History, Discovery, Theory (red. R. Arnott, S. Finger, C. U. M. Smith), Lisse-Abingdon-Exton (PA)--Tokyo, 2003, s. 55–78.
 
95.
Rocca, J., Galen and the Uses of Trepanation, [w:] Trepanation: History, Discovery, Theory (red. R. Arnott, S. Finger, C. U. M. Smith), Lisse-Abingdon-Exton (PA)-Tokyo, 2003, s. 253–271.
 
96.
Röhrer-Ertl, O., Über »Kopf- und Schädelkult« als Teil einer analoglogischen Weltsicht in der Prähistorie, Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte 89, 2005, s. 107–158.
 
97.
Rożnowski, F., Cymek, L., Antropologiczny obraz ludności kultury oksywskiej na Pomorzu w świetle badań cmentarzyska w Różynach, gmina Pszczółki, [w:] XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. I: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego (red. M. Fudziński, H. Paner), Gdańsk, 2005, s. 364–369.
 
98.
Rudnicki, M., Nowe znaleziska importów rzymskich z terenów północnego Mazowsza, Wiadomości Archeologiczne LIII/2 (1993–1994), 1997, s. 131–132.
 
99.
Rudnicki, M., A Late La Tène inhumation grave from Pełczyska: Comments on the cultural situation in the upland area of Little Poland (with an analysis of the anatomical remains by Karol Piasecki), [w:] H. Dobrzańska, V. Megaw, P. Poleska (red.), Celts on the Margin. Studies in European Cultural Interaction 7th Century BC – 1s Century AD Dedicated to Zenon Woźniak, Kraków, 2005, s. 194–205.
 
100.
Rusakov, A. V., Patologičeskaâ anatomia boleznej kostnoj sistemy, tom V, Moskva, 1959.
 
101.
Rusin, K., Sprawozdanie z badań kurhanów 1–4 w Grochach Starych, gmina Poświętne, stan. 1, Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego 5, 1999, s. 221–233.
 
102.
Schindler, R., Die Besiedlungsgeschichte der Goten und Gepiden im unteren Weichselraum auf Grund der Tongefässe, Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 6, Leipzig, 1940.
 
103.
Schmidt, B., Gräber mit trepanierten Schädeln aus frühgeschichtlicher Zeit, Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte 47, 1963, s. 383–387.
 
104.
Skorupka, T., Atypowe pochówki na cmentarzysku w Kowalewku, [w:] J. Wrzesiński (red.), Czarownice. Funeralia Lednickie 2, Wrocław-Sobótka, 2000, s. 91–99.
 
105.
Skorupka, T., Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności kultury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do początku III wieku n.e.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, tom II: Wielkopolska, cz. 3, Poznań, 2001.
 
106.
Sobel, H., Römische Arzneikästchen, Saalburg Jahrbuch 46, 1991, s. 121–147.
 
107.
Spencer, W. G. (wyd.), Celsus, On Medicine, III, Books 7–8 (tłum. W. G. Spencer), Cambridge (Mass.), 1938.
 
108.
Strzałko, J., Henneberg, M., Określanie płci na podstawie morfologii szkieletu, Przegląd Antropologiczny XLI/1, 1975, s. 105–126.
 
109.
Strzałko, J., Piontek, J., Malinowski, A., Problem rekonstrukcji wzrostu na podstawie kości zachowanych we fragmentach lub spalonych, Przegląd Antropologiczny XXXVIII/2, 1972, s. 277–287.
 
110.
Strzałko, J., Piontek, J., Malinowski, A., Możliwości identyfikacji szczątków ludzkich z grobów ciałopalnych w świetle wyników badań eksperymentalnych, [w:] Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych. Materiały z sesji naukowej w dniu 25 III 1972 roku (red. H. Giżyńska), Seria Antropologia 2, Poznań, 1974, s. 31–42.
 
111.
Tempelmann-Mączyńska, M., Totenfurcht und Totenglauben bei den Germanen im 4. bis 7. Jahrhundert n. Chr. aufgrund der sog. Sonderbestattungen un der Grabraubs, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte 106, 1989, 274–283.
 
112.
Tomaszewska, I., Groby kultury wielbarskiej na cmentarzysku w Kołozębiu, gm. Suchocin, woj. ciechanowskie, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, materiały z konferencji, tom I, Lublin, 1988, s. 105–116.
 
113.
Trotter, M., Gleser, G. C., Estimation of stature from long bones of American Whites and Negroes, American Journal of Physical Anthropology 10, 1952, s. 463–514.
 
114.
Tuszyńska, M., Ulkowy. Cmentarzysko kultury wielbarskiej na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk, 2005.
 
115.
Tuszyńska, M. Stąporek, M., Badania na cmentarzysku w Różynach, gm. Pszczółki, w latach 2001–2002, [w:] XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. I: Od epoki kamienia do okresu rzymskiego (red. M. Fudziński, H. Paner), Gdańsk, 2005, s. 353–361.
 
116.
Ubelaker, D. H., Human skeletal remains. Excavation, analysis, interpretation, Chicago, 1978.
 
117.
Ullrich, H., Weickmann, F., Prähistorische Trepanationen und ihre Abgrenzung gegen andere Schädeldefekte. Neue Untersuchungen am mitteldeutschen Fundmaterial, Anthropologischer Anzeiger 29, 1965, s. 261–272.
 
118.
Urban, O. H., Teschler-Nicola, M., Schultz, M., Die latènezeitlichen Gräberfelder von Katzelsdorf und Guntramsdorf, Niederösterreich. Ein Beitrag zur Kenntnis der Trepanation bei der Kelten, Archaeologia Austriaca 69, 1985, s. 13–104.
 
119.
Vlček, E., Trepanace z doby římské z Nitranského Hrádku, Archeologické rozhledy V/3, 1953, s. 455–459.
 
120.
Vlček, E., Antropologia Keltov na juhozápadnom Slovensku = Anthropologie der Kelten in der Südwestslowakei, [w:] B. Benadik, E. Vlček, C. Ambros, Keltské pohrebiská na juhozá­padnom Slovensku = Keltische Gräberfelder der Südwestslowakei, Archeologica Slovaca – Fontes I, Bratislava, 1957, s. 201–289.
 
121.
Vlček, E., Stloukal, M., Neurosurgical Diseases in the Prehistory of Czechoslovak Territory, Edice Muzeum Človeka 2, Praha, 1971.
 
122.
Walenta, K., Obrządek pogrzebowy na Pomorzu w okresie późnolateńskim i rzymskim, Archaeologia Baltica V, Polonia 80/81, Łódź, 1981.
 
123.
Wielowiejski, J., Die spätkeltischen und römischen Bronzegefäße in Polen, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 66 (1985), 1986, s. 123–320.
 
124.
Winkler, E.-M., Urzeitliche Schädelamulette aus Sommerein, NÖ, Fundberichte aus Österreich 23 (1984), 1986, s. 93–96.
 
125.
Wołągiewicz, R., Kultury oksywska i wielbarska. Systematyka kulturowa, [w:] J. Wielowiejski (red.) Prahistoria ziem polskich V: Późny okres lateński i okres rzymski, Wrocław, 1981, s. 138–156.
 
126.
Wołągiewicz, R., Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wielbark-Kultur aus der Zeit vom Ende des 1. Jhs. v.Chr. bis zum Anfang des 3. Jhs. n.Chr., Monumenta Archaeologica Barbarica I, Kraków, 1995.
 
127.
Zielonka B., Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego w Lachmirowicach w pow. inowrocławskim, Przegląd Archeologiczny IX/2–3 (1951–1952), 1953, s. 353–386.
 
128.
Ziemlińska-Odojowa, W., Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und Wielbark-Kultur in Nordmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica VII, Kraków, 1999.
 
ISSN:0043-5082
Journals System - logo
Scroll to top